Маълумки, инсон жамики мавжудотлар орасида фикрлаш ва уни ўз нутқи орқали ифодалаш имкониятига эгалиги билан ажралиб туради

Zamin — tilsim, osmon — tilsim...
she`r — beshafqat! (U.Azim “Otga”)
Besabr panjalar bir-birin izlar,
Ko`zlaring o`qiydi vafodan doston.
Oqarar, bo`zarar, lovullar yuzlar,
Falak zamin bo`lar, yer bo`lar osmon... (U.Azim )

1. 
   Yil fasllari va sutkaning qarama-qarshi tomonlarini (yoz-qish, bahor-kuz, kecha-kunduz, kun-tun, tong-shom)
   

Raqqosa! Xirom qil otgunicha tong,
So`ng uxlab olarsan kelganida shom. (U.Azim “Raqqosa”)


Bahorda ko`karib, kuzda sarg`ayib,
Sukunatu qorga o`ranib qishda,
G`o`ra she`rlarimga boqdi mung`ayib...
Xullas, sodiq bo`ldi har ezgu ishda! (U. Azim “Dasht haqida ballada”)
Tong chog`i tun bilan kunduz uchrashdi,
Tunda armon bilan yulduz uchrashdi,
Bahor bilan kuzak — baxtxush uchrashdi,
Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik. (U.Azim “Uchrashmadik”)

4. Kundalik hayotga, urf-odatga oid tushunchalarni (muhabbat-nafrat, vasl-hijron, hayot-o`lim, to`y-aza) ifodalab keladi.

5.Kishilarning yashash sharoiti, mavqeyini ifodalovchi antonimlar:
Gado to`yi boshqa, boy to`yi boshqa,
Azasi boshqadir, ko`y-kuyi boshqa.
Issiq-sovug`imni o`zim bilurman,
Uy-uyi boshqaning o`y-o`yi boshqa.(U. Azim “Gado to`yi boshqa”)
6. Diniy tasavvur, e`tiqod bilan bog`liq tushunchalarni ifodalovchi antonimlar:
Agar u dunyosi bo`lsa borurman,
Jannat eshigini ochmagay biroq.
Jahannam o`tida mangu yonurman,
Bola — tangrim mangu qiladi so`roq. (U.Azim )
Antonimlardan yozuvchilar ko`pincha turli kishilar yoki hodisalarni bir-biriga qarama-qarshi qo`yish, kontrast holatlar yaratish maqsadida foydalanadilar. Masalan, shoira Zulfiya “Orada sahifa qolipti bo`m-bo`sh” nomli she`rida “yosh” va “keksa” singari antonim so`zlar yordamida quyidagi kontrast holatni ifodalaydi:
O`rtada sahifa qolipti bo`m-bo`sh,
Nav yoshlik-keksalik ufqlari ora.
Oro yo`l –go`yoki jarohatli to`sh,
Goh bitib, ochilib turguvchi yara.
Ba`zan antonimlar vositasida yozuvchilar muayyan bir hodisaning o`zidagi zidlikni nihoyatda o`tkirlashtirib, ta`sirchan qilib ko`rsatadilar. Masalan, shoir Erkin Vohidov “Barcha shodlik senga bo`lsin...” deb boshlanuvchi g`azalida lirik qahramon qalbidagi muhabbat tuyg`usida, sevgilisiga munosabatida, fikrlarida bo`lgan zidlikni antonimlar vositasida nihoyatda ta`sirli va yorqin qilib ochib beradi:
Barcha shodlik senga bo`lsin,
Bor sitam, zorlik menga.
Barcha dildorlik senga-yu,
Barcha xushtorlik menga.
Sen mening jonimni olgin,
Men sening darding olay.
Barcha sog`lik senga bo`lsin,
Barcha bemorlik menga.
Senga bo`lsin barcha husn-u
Menga bo`lsin barcha ishq.