Malakasini oshirish instituti tabiat bilan tanishtirish

Qushlar va hasharotlar hayotidagi o’zgarishlar. 
Mart oyida qushlar uchib kela 
boshlaydi. Qushlarda ko’payish davri boshlanishi sababli ularda uyalariga qaytib 
kelish zarurati tug’iladi. Agar qushlarda ko’payish ikkinchi yilda bo’lmay, uchinchi 
yilda sodir bo’lsa (masalan: kakkuga o’xshash) u vaqtda ular ikkinchi yili ham o’sha 
yerda qishlab qoladilar. 
Qushlar, odatda oziq-ovqat paydo bo’lishi bilan, hasharotxo’r qushlar esa 
keyinroq uchib keladilar. Ularning uchib kelishi hasharotlarning ko’payishi davriga 
to’g’ri keladi. Suvda suzuvchi qushlar suv havzalarida hayot qaynaganda uchib 
keladilar. Mart oyida biz bolalar bilan birgalikda turnalar, g’ozlar va o’rdaklarning 
to’da-to’da bo’lib uchib kelayotganligini kuzatamiz. 
Fevralning oxiri, martning boshlarida jiblajibonlar uchib keladilar. Ular bahorning 
darakchilaridan hisoblanadilar. 
Qaldirg’ochlar, jarqaldirg’ochlar, popishak, chug’urchuqlar 
uchib kelib, 
bo’g’otlarga, daraxt kavaklariga uya quradilar. 
CHug’urchuqlar qurilgan tayyor uyalarga zo’r ishtiyoq bilan joylashadilar. 
SHuning uchun maktabgacha ta’lim muassasasi hovlisida bolalar bilan birgalikda erta 
bahorda daraxtlarga donxo’rak va inlar osib qo’yish kerak. 
Qushlar qo’sha-qo’sha bo’lib urchiy boshlaydilar. Ba’zi bir qushlar butun bir 
umrga juftlashadilar. Agar ular qishda ba’zan ajralishsa, bahorda yana o’sha eski 
inlarida uchrashadilar. Qarg’alar esa o’z juftlaridan hatto qish faslida ham 
ajralmaydilar. Zag’chalar o’z juftlari bilan har yili o’zlarining eski inlariga 
joylashadilar. 

---

67 
Qushlar eski inlariga qaytib kelganlaridan keyin, uni «tuzatadilar». Ular 
tumshuqlarida pat va xashaklarni tishlab inlariga olib keladilar. Ba’zan ular daraxt 
shoxlarida shovqin-suron qilib shox talashadilar. Bu vaqtda qushlarning sayrashlari, 
hushtaklari va qiyqirishlari, ajoyib parvozlari kishini o’ziga jalb qiladi. 
In qurish vaqtida ota qushlar patlarining to’kilishi juda yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Ona qushlarniki u qadar yaqqol ko’zga tashlanmaydi. Bolalar bilan ekskursiyaga 
chiqqanda ularning e’tiborini bu narsaga qaratish zarur. 
Mart oyida g’urraklarning g’urullashi yanada ko’proq eshitila boshlaydi. 
CHittaklarning ovozi yana ham o’tkirroq, sa’valarning ovozi esa ahyon-ahyondagina 
eshitiladi. 
Zag’cha, qarg’a singari ko’chib yuruvchi qushlar esa asta-sekin uchib keta 
boshlaydilar. Mart oyida ko’pgina hasharotlar (yaltiroq qurt), qarsildoq qo’ng’iz va 
boshqalar) paydo bo’ladi. Ular o’simliklarning asosiy ildizlarini kemirib, ularga katta 
zarar yetkazadilar. Buning natijasida ko’pgina o’simliklar nobud bo’ladi. Ayniqsa bu 
kabi hasharotlar tut daraxtlarining ildizlariga zarar yetkazadilar. Mart oyining 
boshlarida, ba’zan esa fevralь oyining oxirlarida iliq kunlar boshlanishi bilanoq arilar 
o’z uyalaridan uchib chiqadilar. 
Asalarilar katta-katta oila bo’lib yashaydilar. Har bir oilada bitta ona urug’i bo’lib, 
u besh yilgacha yashaydi. Bahorgi iliq kunlarning boshlanishi va gullarning ochila 
boshlashi bilan ona ari tuxum qo’ya boshlaydi. Bundan avvalo lichinkalar, 
keyinchalik esa qo’g’irchoqlar paydo bo’ladi va nihoyat katta asalarilar yetishadi. 
Bolalar bilan mevali bog’larga ekskursiyaga chiqilganda asalarilarning o’rik, 
shaftoli va boshqa o’simlik gullarining biridan-ikkinchisiga qo’nib yurganligini 
kuzatish mumkin. Bolalar asalarilarning g’uvillashini eshitadilar. Maktabgacha ta’lim 
muassasasi gulzorlarida ham asalarilarni kuzatish mumkin. 
Hovuzlar tagidan suzg’ich qo’ng’izlar, suvsevar qo’ng’izlar suv yuziga chiqadilar. 
Suzg’ich qo’ng’izlar chuchuk suvlarda yashovchi umurtqasiz hayvonlarning eng yirik 
va kuchli vakillaridan biridir. Uning tanasi yashil-qora tusda va tanasi atrofida sariq 
hoshiyasi bor. Hovuzlarga ekskursiya vaqtida tarbiyachi suvdagi qo’ng’izlarni 
o’simliklarga ilashtirib oladi. Uni ehtiyotlik bilan olish kerak, bo’lmasa qo’lni tishlab 
oladi. 
Suvsevar qo’ng’iz ham yirik suv qo’ng’izlari qatoriga kiradi. Uning rangi qora yoki 
qo’ng’ir bo’ladi. U o’simliklar bilan ovqatlanadi. 
Tabiat burchagida qo’ng’izlarni baliqlardan bo’lak akvariumda saqlash kerak, 
chunki qo’ng’iz yovvoyi hasharotdir. Suzuvchi qo’ng’iz qo’yiladigan akvarium keng 
va baland bo’lishi kerak. Qo’ng’iz unda bemalol suzib yura oladi. Bunda akvarium 
doka bilan bekitiladi. Suzg’ich qo’ng’izlar, odatda, kechasi ovqat izlab chiqadilar. 
Katta guruh bolalari bilan suzg’ich qo’ng’iz hamda baliqlar ustida kuzatishlar olib 
borish mumkin. Bolalar baliq ham, suzg’ich qo’ng’iz ham suvda yashab, ammo ucha 
olishi ham mumkinligi haqida tasavvurga ega bo’ladilar. Bunda baliq tanasi 
tangachalar bilan qoplanganligiga, qo’ng’izlarda esa qanot borligiga bolalarning 
diqqatlarini jalb qilish zarur. Baliq suzg’ich qanotlari yordamida, qo’ng’iz esa orqa 
oyoqlari yordamida suzadi. Qo’ng’izning old oyoqlari orqa oyoqlariga qaraganda 
uzunroq bo’ladi. U xom go’sht va chuvalchang yeydi. 

---

68 
Aprelь oyida uya quruvchi qushlarning uchib kelishi ancha kamayadi. Zarg’aldoq, 
bulbul, moyqut, ko’rshapalak, laylak, ko’k qarg’a, chivinxo’r, shuningdek, o’zining 
kelganligidan xabar beruvchi kakkular ham uchib keladilar. 
Aprelь oyida turg’un qushlarda ham katta jonlanish boshlanadi. Ularning xatti-
harakatlari ham o’zgaradi. Jumladan, chumchuqlar uchishdan to’xtaydilar. Ular 
juft-juft bo’lib, ota chumchuq yangi chiqqan patlarini yozib ona chumchuq oldida 
sakrab yuradi. CHumchuqlar uylarning bo’g’otlarida, shuningdek, katta qushlar 
tashlab ketgan bo’sh joylarga uya soladilar. 
Aprelь oyida ko’kqarg’a, go’ngqarg’a, sa’valarning uchib ketishi tugaydi. 
SHaharda endi so’fito’rg’aylarni uchratib bo’lmaydi. 
Uy parrandalari: tovuqlar, o’rdaklar, g’ozlar tuxum bosadilar. Bu tuxumlardan 
quyuq patli, ko’zlari mo’ltirab turgan, chopishga va ovqat cho’qishga qobiliyatli 
bo’lgan qush bolalari — jo’jalar chiqadilar. 
Aprelь oyida turli qo’ng’izlar: tillaqo’ng’iz (ko’k rangli qo’ng’izcha), tutxo’r 
qo’ng’iz (havo rang va yonlarida sarg’ish dog’lari bo’lgan kichkina qo’ng’izcha), meva 
qo’ng’iz (yashil belgili, qanot ostlarida uchta oltinsimon chuqurchasi bo’lgan 
qo’ng’iz)lar paydo bo’ladi. 
May oyida qizil zag’chalar uchib kela boshlaydi. Kakkularning sayrashlari eshitiladi, 
qizilishton, laylak, popushak, ko’kqarg’a, qaldirg’ochlar tuxum qo’ya boshlaydilar. 
Kakku o’z uyasiga tuxum qo’ymay, balki boshqa qushlarning uyasiga (uning 
tuxumlari 20 tagacha bo’ladi) qo’yadi. Kakku uyaga tuxum qo’yganida uya 
egasining bitta tuxumini olib tashlab, o’zining tuxumini qo’yadi. SHunday qilib, 
uyadagi tuxumlarning soni o’zgarmay qolaveradi. SHu bilan kakkuning nasllar 
haqidagi g’amxo’rligi tamom bo’ladi. 
Kakkular boshqa qushlarga nisbatan bir sutka ilgari tuxumlarni ochib 
chiqadilar, tuxumni uyadan chiqarib tashlab o’zlari qoladilar. Ular uyadagi boshqa 
qushchalarga mutlaqo o’xshamaydi, biroq qushlar o’z bolalari singari ularni ham 
muhabbat bilan parvarish qilaveradilar. 
May oyining o’rtalarida qushchalarning tuxumdan chiqishi boshlanadi. Yosh 
chumchuqlar, zag’chalarning bolalari chiyillaydilar, jarqaldirg’ochlar ovoz chiqarib 
uchib yuradilar. Bolalar ularning ovoziga quloq soladilar va qushchalarni 
ko’rsatishni iltimos qiladilar. 
May oyida har xil rangdagi kapalaklar: limon o’simligi kapalagi, qichitqi o’t 
kapalaklari va boshqalar paydo bo’ladi. Ekin maydonlarida sassiq qo’ng’iz (katta 
hajmdagi qo’ng’iz), go’rkov qo’ng’iz, xonqizi paydo bo’ladi.