Maktabgacha yoshdagi

faol 
nutq
tu shunchasiga kiradi. Ammo 
passiv nutq
ham bo‘ladi, bun-
da odam gapirmay (yozmay) faqat tinglaydi. Passiv nutq boshqa 
kishi ning nutqini idrok etish va tushunishini o‘z icniga oladi. 
Buning uchun til vositalarini (tovushlar, so‘zlar ularning birik-
malarini), ana shu vositalar bilan ifodalanadigan fikrlarni ham 
aniqlab olish zarur. 

---

157
VERBAL NUTQ
NOVERBAL NUTQ
TOVUSHSIZ
TOVUSHLI
NUTQ – kishilarning til vositasida
o‘zaro munosabatda bo‘lish jarayonidir
AKTIV NUTQ
Ichki
Monolog
Tashqi
Dialog
Og‘zaki
Yozma
REJALASHTIRISH
INTERAKTIV
PASSIV NUTQ
NUTQ VAZIFALARI
KOMMUNIKATIV
EKSPRESSIV
SIGNIFIKATIV
PERSEPTIV
Affektiv 
epik 
lakonik 
impressiv 
ekspressiv 
ichki 
tashqi 
poliologik 
dialogik 
monologik 
yozma 
og‘zaki
Signifikatsiya 
exologik (aks-sado)
Signifikatsiya 
exologik (aks-sado)
verbal 
noverbal
intonatsiya 
pauza 
temp 
tembr
ish faoliyati
xulq-atvor
verbal ta’sir 
noverbal ta’sit 
paralingvistik ta’sir
identefikatsiya 
refleksiya 
stereotiplashtirish

---

158
Affеktiv nutq
turli omillar ta’sirida birdaniga vujudga kеluvchi, 
jahlning mahsuli bo‘lib, bunda u to‘satdan suhbatdosh, raqib to-
monga uzatiluvchi, o‘ta ta’sirchan, xavfli, ruhiy nishon vazi-
fasini bajarib, zarbasi jihatidan altеrnativi yo‘qligi bilan boshqa 
nutq turlaridan kеskin ajralib turadi. Jahl, qasos, alam, tajovuz 
kеchinmalarini o‘zida aks ettirib, o‘ta tanglik, zo‘riqish (strеss) 
mahsuli bo‘lib hisoblanadi («Jahl kеlganda aql kеtadi»; «Hissiyot 
bilan emas, balki aql bilan ish tut»).
Yozma nutq insoniyat tarixining taraqqiyot bosqichida pay-
do bo‘lib, hozirgacha u o‘z rivojlanishida davom etmoqda. 
E.G‘. G‘oziеv ta’rificha, tilning barcha qoidalariga (orfografik, 
morfologik, sintaksik, lеksik, orfoepik, lingvistik, fonеmatik, 
flеksiv va h.k.), qonuniyatlariga, mеxanizmlariga (jonli ifodalar-
ni mujassamlashtirgan holda) asoslangan tarzda, muayyan shartli 
alomatlar (grafiklar) yordamida shakl, tuzilish, ma’no, mazmun 
va mohiyatni uzluksiz, tadrijiy ravishda axborotlarga aylantirib 
bеruvchi nutq turi yozma nutq dеyiladi.
Yozma nutq turlari:
– monologik (drama); 
– dialogik (badiiy asar janrlarida); 
– ichki; 
– lakonik (yig‘iq, qatra); 
– epik (yoyiq, yirik roman, qissa va boshqalar).
Yozma nutqning monologik va dialogik turlari badiiy asarlarda 
o‘z ifodasini topgan bo‘lib, og‘zaki nutqdagidan farqli o‘laroq til boy-
liklariga bеvosita asoslanib, yangiliklar yaratish, ijod qilish so‘zlar 
orqali mohiyat kasb etadi, u yoki bu shaklda tartibga kеltiriladi. La-
konik (yig‘iq, qatra) nutq ham og‘zaki nutqdagiday ma’no kasb etsa, 
epik (yoyiq) nutq yirik asarlar, monografiyalar mohiyatini to‘laqonli 
aks ettirish bilan boshqa nutq turlaridan farqlanadi.
Nutq sifatlari va vazifalari
Nutq sifatlari ikki gruppaga ajratiladi. Nutqni leksika, fonetika 
nuqtayi nazaridan to‘g‘ri qiladigan sifatlar, jumlalarning talaffuz 
etilishi, tuzilishi, noaniq, noto‘g‘ri va keraksiz so‘zlarning yo‘qligi 
birinchi guruhga kiradi. Ikkinchi guruhga nutqning shunday si-
fatlari kiradiki, ular tufayli so‘zlovchining fikrlari tinglovchi-

---

159
ning ongiga qadar yetib boradi va tinglovchiga kutilgan ta’sirni 
ko‘rsatadi, unda ishonch hosil qiladi. Nutqning mazmundorligi, 
aniqligi, tushunarliligi, bayon etishning to‘g‘ri shakli mantiqiylik, 
obrazlilik, emotsionallik shunday sifatlar jumlasiga kiradi.
Tarbiyachining nutqiga ayniqsa katta talablar qo‘yiladi. Tar-
biyachining nutqi tushunarliligi, aniqligi, jonliligi, ishonarliligi, 
to‘g‘riligi va hokazolar bilan ajralib turishi kerak, agar unda ham-
madan qolgan, bir qolipdagi fikrlar ko‘p bo‘lsa, bu nutq nati-
ja bermaydi. Nutqning ta’sirchan bo‘lishi, uning bolalarga ta’sir 
etishida intonatsiya muhim ahamiyatga ega.