Maktabgacha yoshdagi

tashqi nutq
deb ata-
ladi. Lekin biz yuqorida aytib o‘tdik-ki, o‘ylayotgan paytimiz-
da ovoz chiqarmasdan ham nutqdan foydalanamiz. Tashqi nutq 
og‘zaki va yozma bo‘ladi. Og‘zaki nutq monologik va dialogik 
nutq bo‘lishi mumkin. Monologik nutq, nomining o‘zi ko‘rsatib 
turganidek bitta odamning nutqidir. U ko‘pincha boshqa kishi-

---

156
larga, tinglovchilarga (ma’ruza, hikoya, majlisda so‘zga chiqish 
va hokazolar tarzida) qaratilgan bo‘ladi, lekin tinglash pay tida 
ham o‘zi uchun ovoz chiqarib talaffuz etilishi mumkin. Mono-
logik nutq tinglovchilarga qarata aytilayotgan vaqtda ular uchun 
tushunarli bo‘lishi kerak. Shuning uchun boshqalarga qarata 
gapirayotgan odam o‘zining nutqi qanday idrok etilayotganini 
hisobga olib borishi zarur. Shuni aytish kerak-ki boshlang‘ich 
sinfda nutqning monologik shaklini suiiste’mol qilmaslik lo-
zim, kichik yoshdagi o‘quvchilar jonli suhbat jarayonida aytil-
gan matnni ma’ruza tarzida bayon etilgan matnga qaragan-
da ancha durustroq idrok etadilar, tushunadilar va o‘zlashtirib 
oladilar.
Diologik nutq ikki yoki undan ko‘proq kishining suhbatidan 
iborat bo‘ladi. Har bir so‘zlovchining fikrlari odatda almashinib 
turadi va monologik nutqdek ancha davomli bo‘lmaydi. Ba’zan 
dialogik nutq biror masala aniqlab beriladigan disput, munozara 
formasini kasb etadi. Yozma nutqqa alohida talablar qo‘yiladi. 
Kitobxon, odatda avtor yo‘qligida nutq mazmuni bilan tanisha-
di, shuning uchun nutq juda tushunarli, aniq bo‘lishi kerak. 
Bundan tashqari yozma nutqda nutqni aniqroq qilishga yor-
dam beradigan tegishli intonatsiya, mimika, imo-ishoralardan 
foydalanish imkonini bermaydi. Shu munosabat bilan yozma 
nutq ancha qiyinchilik tug‘diradi. Og‘zaki nutq ancha qiziqroq 
bo‘lishi mumkin, tinglovchi suhbatdoshidan tushunarsiz narsa-
ni hamisha aniqlab olishi imkoniga ega bo‘ladi, yozma nutq-
ni esa to‘liq, kengaygan holda tuzish zarur. Og‘zaki yoki yozma 
nutq odamga har xil talablar qo‘yadi. Bir xil kishilar yaxshi ga-
pira oladilar-u yomon yozadilar, boshqalari o‘z fikrlarini yoz-
ma ra vishda yaxshi bayon qiladilar-u, lekin ularning og‘zaki 
nutqla rida (ayniqsa ko‘pchilik oldida gapirishga to‘g‘ri kelsa) 
nuqsonlar bo‘ladi. Nutqning aytib o‘tilgan hamma turlari