Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Bolalar xayolining rivojlanishi xususiyatlari.

Ilk yoshdagi bolalarda xayolning rivojlanish xususiyatlari nimada ifodalanadi?

Aktiv xayolning bolalarda rivojlanishi xususiyatlari.

Bog‘cha yoshidagi bolalarning xayol jarayoni kattalar- ga nisbatan yaxshi rivojlangan degan fikr mavjud. Bu fikr to‘g‘rimi, tahlil qilib bering.

Xayolning rivojida turli tadbirlarning o‘rni nimada?


356

9. 
   bob. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR SHAXSINING SHAKLLANISHI
   

1. 
   Ilk yoshda bola shaxsining shakllanishi
   

Ilk yoshda mustaqil harakatlar va muloqotga kirishish xususiyatlari. Inson ontogenezida uning 1 yoshdan 3 yoshga- cha bo‘lgan o‘sish davri alohida ahamiyat kasb etadi. Chun- ki bu davrda insonga xos eng muhim sifatlar, xarakter xisla- ti, atrof-muhitga, o‘zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko‘rinishlari shaklla- nadi. Bularning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi.

Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va shug‘ullana olish imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga be­vosita tobeligi, ularga bog‘liqligi nisbatan kamayadi. Asosiysi, uning mustaqil harakat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.

R.Y. Abramovich-Lextmanning tadqiqotlarida ifodalanishi- cha, bir yoshli va bir yosh-u ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal rivojlanadi. Boshqa- cha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amal- ga oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. Shunday harakatlar tobora ortadi va murakkablashadi, ular- ning mohiyati borgan sari chuqurlashadi.

D.B. Elkonin fikricha, bolalarda keng ko‘lamli va ko‘p miq- dordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyat­larini o‘zlashtirish ehtiyojining ortishi katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish mayli, tuyg‘usi va istagini kuchayti- radi. Shunday bo‘lsada, bu muammo bola shaxsiy o‘yin faoli­yatini tashkil qilishda hali kattalarning yordami va rag‘batiga muhtojligini ko‘rsatadi.

Bir yoshli bolaning turli harakatli o‘yinlarda muvaffaqiyat- sizlikka uchrashi, ko‘zlagan ishini bajarishidagi noxush ke- chinmalar uning psixikasida dastlabki affektiv holatni vujudga keltiradi. Shuningdek, o‘z faoliyatida uchraydigan ko‘ngilsiz voqealarga shaxsiy munosabatini bildirish, aks ettirishning


357





yangi shakli ta’sirlanishni tarkib toptiradi. G‘azablanish, jahl, qahr-u g‘azab tuyg‘ularining xususiyatini tadqiq qil­gan T.E. Konnikova ma’lumotlariga binoan, bir yoshli bola­da ko‘pincha bezovtalanish, xatti-harakatdagi «portlash», qahri qattiqlik yuzaga keladi. Uning fikricha, bola psixikasi- da paydo bo‘layotgan xulq natijasi tirishqoqlikning o‘ziga xos ko‘rinishidan iborat bo‘lib, u o‘zi yoqtirgan narsani tezroq qo‘liga olish xohishi bilan uzviy bog‘liqdir.

Odatda, affektiv holatga berilish yoki affektiv ta’sirlanish bolada kattalar bilan muloqot chog‘ida psixik jihatdan qoniq- maslikni hosil qiladi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, 1 yoshli inqiroz vaqtida «portlash», «lov etish» xususiyatiga ega bo‘lgan affekt quyidagi sabablar bilan vujudga keladi:

1. 
   kattalar bolaning xohish-istaklarini tushunmasligi, imo- ishorasi va yuz-chehra harakatlariga, pantomimikasiga (yuz bilan tana harakatlari qo‘shilishi) e’tiborsizligi;
   
2.