Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

МАКТАБГАЧА ТАРБИЯ ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА СЕНСОР ФУНКЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 
 
АМИРСАИДОВА Ш.М., Низомий номли ТДПУ 
 
Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги нутқий ривожланишнинг махсус шакли бўлиб, бунда болада 
ақлий ва эшитиш жиҳатдан камчиликлар кузатилмаса-да, нутқ тизимидаги барча таркибий қисмларнинг 
шаклланиши бузилган бўлади. Нутқ ривожланишининг биринчи даражасига эга бўлган болалар фаол 
луғатининг 
чекланганлиги, 
атроф 
муҳит 
ҳақидаги 
тасаввурларининг 
етарли 
даражада 
дифференциаллашмаганлиги билан ажралиб туради. Шунинг учун болалар фазода йўналиш (ориентир) топа 
олмайдилар (чап-ўнг, юқори-паст, орқа-олдини чалкаштирадилар), вақтни чалкаштирадилар (сутка вақтлари, 
йил мавсумларини аниқлай олмайдилар). Улар рангларни ажратишда қийналадилар, ўлчамлар, шаклларни қўл 
билан ушлаб (манипуляция қилиб) аниқлай олмайдилар. Нутқ ривожланишининг иккинчи даражасидаги 
болалар бевосита идрок этилаѐтган предметларнинг номларини аташ билан чекланадилар, уларнинг 
хусусиятларини эса эътибордан четда қолдирадилар. Предметларнинг шакли, ранги, материалини 
билдирадиган аниқловчи сўзларни қўллашда ҳам орқада қолиш кузатилади. Улар, худди нутқ 
ривожланишининг биринчи даражасидаги болалар каби, катта-кичиклик, фазони аниқлашда қийналадилар.Нутқ 
ривожланишининг учинчи даражасига эга бўлган болаларда кенг иборавий нутқ мавжуд бўлса-да, унда лексик-
грамматик ва фонетик-фонематик ривожланмаганлик элементлари кузатилади. Нутқ ривожланишининг бу 
даражасидаги болалар атрофдагилар билан мулоқотга киришсалар-да, бироқ бунинг учун уларнинг нутқига 
изоҳ бериб турувчи ота ѐки оналари ѐнларида бўлиши лозим. Эркин мулоқот бундай болаларда катта 
қийинчиликлар туғдиради. Боланинг гапини катта одам тушунмаслиги болага, албатта, салбий таъсир 
кўрсатади. Болалар хатто тўғри талаффуз қила оладиган товушлар ҳам уларнинг нутқида етарли даражада аниқ 
жарангламайди. Боланинг талаффуз қилиш имкониятлари яхшиланиб боради (унинг нутқида тўғри ва ноўғри 
талаффуз қилинган товушларни ажратиш, уларнинг бузилганлик характерини аниқлаш мумкин бўлади), 
болалар бўғин ва товуш тузилиши турлича бўлган сўзларни яхшироқ талаффуз қила бошлайдилар. Болалар 
одатда ҳаѐтий тажрибаларидан ўзларига яхши таниш бўлган предметлар, ҳаракатлар, белгилар, сифатлар ва 
ҳолатларни сўз билан аташга қийналмайдилар. Улар ўз оилалари, ўзлари ва дўстлари, атроф олам воқеалари 
ҳақида ҳикоя қилиб бера оладилар, ўзларини қизиқтирган мавзуларда кичик-кичик ҳикоя туза оладилар.Бироқ 
нутқ ҳолатининг барча томонларини синчиклаб ўрганиш натижасида шу нарса аѐн бўладики, болалар нутқида 
тил тизимининг ҳар бир таркибий қисмида (лексика, фонетика, грамматика) ривожланмай қолганлик 
аломатларини учратиш мумкин. Оғзаки нутқий мулоқотда болалар ўзлари учун қийин бўлган сўзлар ва 
ибораларни четлаб ўтишга интиладилар. Бироқ болалар ўзлари учун қийинчилик туғдирган сўзлар ва 
грамматик категорияларни қўллашга мажбур бўладиган шарт-шароитлар қаршисига қўйилса, улар нутқининг 
ривожланишидаги камчиликлар аниқ намоѐн бўладиГарчи нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар ўз нутқларида 
ѐйилган иборалардан фойдалансалар-да, бироқ мустақил гап тузишда ўзларининг нормал ривожланган 
тенгдошларига нисбатан катта қийинчиликларга дуч келадилар. Хусусан, боғловчилар ва боғловчи сўзлар 
қатнашган эргашган қўшма гапларни тузишда хатолар учрайди (―ука йигади, ки йикиди‖ – Укам йиғлаб 
юборди, чунки йиқилди). Расмга қараб ҳикоя тузишда болалар персонажларни ва ҳаракатнинг ўзини кўп 
ўринда тўғри атасалар-да, бироқ персонаж фойдаланган предметлар номини гапга қўшмайдилар.Луғат 
заҳирасининг миқдор жиҳатдан анча ўсишига қарамай, сўзларнинг лексик маъноларини бола қай даражада 
англаѐтгани синчиклаб кузатилса, унинг нутқида бир қатор ўзига хос камчиликларни топиш мумкин: бир қатор 
сўзлар маъносини бола мутлақо тушунмайди ѐки унинг тушунчаси ноаниқ бўлади, бир сўзнинг ўрнига 
бошқасини қўллайди ва ҳ.к.Сўз ясаш усулларидан фойдаланишда амалий кўникмаларнинг етишмаслиги луғат 

---

287 
заҳирасини бойитиш йўлларини чеклаб қўяди, болага сўзнинг морфологик элементларини ажратиш 
имкониятини бермайди. Айниқса озиқ-овқат маҳсулотлари, материаллар, ўсимликлар ва ҳ.к. билан боғлиқ 
маъноларга эга нисбий сифатларни ҳосил қилишда кўп хатолар учрайди.Шундай қилиб, нутқ 
ривожланишининг учинчи даражасида турган болалар предметлар ва ҳодисаларнинг номларини атабгина 
қолмай, балки уларнинг хусусиятларини (шакли, ранги, катта-кичиклиги) ҳам аниқлайдилар. Бироқ хатти-
ҳаракатлар, белгилар, сифатлар ва ҳолатларни номлашда фақат ўз ҳаѐтий тажрибаларидан яхши таниш 
бўлганларинигина аташда қийналмайдилар. Бу ўринда фазо, вақтни аниқлашда ҳам қийинчиликлар кузатилади. 
Юқорида баѐн этилганлар асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. 
1. Сенсор ривожланиш деганда шакл, ранг, катта-кичиклик, фазо, вақт, гавда ҳаракатлари, предметлар 
ва ҳодисаларнинг алоҳида хусусиятлари ва бир бутун предметларни идрок этишнинг шаклланиш жараѐни 
тушунилади. 
2. Нутқ патологиясига эга бўлмаган болаларнинг сенсор ривожланишида уч давр фарқланади: биринчи 
– гўдаклик дари, иккинчи – илк болалик даври, учинчи – мактабгача ѐшдаги давр. 
3. Гўдаклик ва илк болалик даврда предметларнинг ранги, шакли, катта-кичиклиги ҳақидаги 
тасаввурлар шаклланади. Болаларда предметларни кўриш, сезиш ва ҳаракатлар ѐрдамида текшириш, тадқиқ 
этиш йўли билан уларнинг ранги, ўлчамлари, шаклини аниқлаш бўйича билиш кўникмалари ривожланади; бола 
ранг, шакл ва ўлчамларни билдирувчи сўзлардан ўз нутқида фойдаланишга ўрганади. 
4. Илк болалик даври ва ўрта мактабгача ѐшда болаларда сенсор қолиплар (эталонлар) шакллана 
бошлайди. Улар ранглар, геометрик шакллар, бир-нечта предметларнинг катта-кичиклиги бўйича нисбатлари 
ҳақидаги барқарор, болалар нутқида мустаҳкамланган тасаввурлардан иборат бўлади. Болалар предметларни 
ўрганиш, тадқиқ этиш усулларини ўзлаштирадилар (уларни ранги, шакли бўйича намуна-қолиплар атрофида 
гуруҳлаштирадилар, янада мураккаброқ хатти-ҳаракатларни бажарадилар). Болаларда аналитик идрок (ранглар 
бирикувини англаш, предметлар шаклини қисмларга бўлиш, айрим катталикларни ажрата олиш малакалари) 
ривожланади. 
Катта мактабгача ѐшда болаларда фонематик эшитиш, яъни нутқ товушларини ажратиш, шунингдек 
ҳарфларни фарқлаш идроки ривожланади. 
6. Нутқ ривожланишининг биринчи даражасида турган болалар вақт ва фазода мўлжал (ориентир) 
ололмайдилар, рангларни айта олмайдилар, катталиклар ва шаклларни қўл ҳаракатлари билан аниқлай 
олмайдилар. Нутқ ривожланишининг иккинчи даражасидаги болалар бевосита идрок этаѐтган предметлар ва 
ҳодисаларни санаб ўтиш билан чекланиб, уларнинг хусусиятларини (ранг, шакл, катта-кичиклик) эътиборсиз 
ќолдирадилар; улар ҳам вақт ва фазода мўлжал (ориентир) ололмайдилар; шакли, вазифаси ѐки бошқа бирон 
хусусиятларига кўра ўхшаш предметларни битта сўз билан аташлари мумкин. Нутқ ривожланишининг учинчи 
даражасида турган болалар ўзларининг ҳаѐт тажрибаларидан яхши таниш бўлган предметлар, хатти-ҳаракатлар, 
белгилар, сифатлар ва ҳолатларни аташда одатда қийинчилик сезмайдилар, бироқ ўзлари учун қийин бўлган 
сўзлар ва ибораларни нутқларида ишлатмайдилар; вақт ва фазода мўлжал (ориентир) олишда ҳам улар 
қийинчиликларга дуч келадилар.