Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

ЁШЛАРДА ЖИСМОНИЙ ВА МАЪНАВИЙ ИҚТИДОРНИ ШАКИЛЛАНИШИДА
ХАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАРНИ АХАМИЯТИ 
 
БАЙТУРАЕВ Т.Д. ТИМИ., ЧОРИЕВ Р ЎзДЖТИ. 
Ўрта Осиѐнинг маҳаллий ҳалқлари асрлар давомида эзгуликни ўзида акс эттирган қадимий ва бой 
миллий маданияти билан жаҳон цивилизациясига улкан ҳисса қўшган буюк халқлар бирлиги ҳисобланади.
Ўрта Осиѐ ҳалқлари томонидан шакилантирилган харакатли ўйинлар ўсиб келаѐтган ѐшларимизнинг
жисмоний сифатларини, малакаларни шакллантиритшда ўз ўрнига эгадир. Ўсиб келаѐтган ѐшларимизнинг
харакатли ўйинлари орқали олган билимлари билан бирга уларда ўз кучини тўғри сарфлай оладиган, турли 
шароитда ўйлаб ҳаракат қила оладиган, келгусида, тажрибасининг ортишига қараб, ҳар хил қийинчиликларни 
осон енга оладиган, комил инсонга яьни баркамол авлодга айланиб бориш имкониятини яратади. 
Ўсиб келаѐтган ѐшларимизнинг оилада, турли тарбия ва таьлим муасасаларида теварак-атрофдаги 
оламни билишга фаол интилиши, дастлаб яратилган харакатли ўйинларимизда завқ билан иштрок этиши 
орқали намаѐн бўлади. Яратилган харакатли ўйинлари жараѐнида ўсиб келаѐтган ѐшларимизнинг атрофни 
билиши, борлиқ ҳақидаги тушунчаларининг чуқурлаши билан бирга ҳар қандай туриш-турмушумизга ѐт 
бўлган оммовий маданиятнинг ҳар қандай кўринишларига нисбатан шахсий муносабатлари шакилланиши 
мумкинлигини такидлашимиз мумкин. 
Ўлкада яратилган харакатли ўйинлари юриш, югуриш, сакраш, бирор нарсани ирғитиш ѐки 
улоқтириш, бирор нарсага тирмашиб чиқиш каби машқларни ўз ичига олади ва боланинг ҳаракатларини 
такомиллаштиради. Ҳаракатлар билан бирга болада жисмоний қобилият ҳам ривожланади, юрак ва нафас олиш 
органларининг фаолияти яхшиланади. Ўлкада яратилган харакатли ўйинлари болаларнинг жисмоний 
камолотида муҳим аҳамият касб этиши билан бирга уларда ўз хатти-ҳаракатлари учун ҳам масъулиятни 
сезишдек олижаноб фазилатни тарбиялайди. 
Ҳаракатли ўйинлар орасида бошқотирма, сўз, қўшиқ, рақс яратилган харакатли ўйинларии, 
воқеабанд, ўлкада яратилган харакатли ўйинлари, завқ-шавқли қимор яратилган харакатли ўйинлариининг ҳам 
ўзига хос ўрни бўлган. Хуллас, халқ ҳаѐтида минглаб яратилган харакатли ўйинлари турлари мавжуд бўлган. 
Бироқ, илмий адабиѐтларда ҳанузгача қабул қилинган умумий таснифни топиш қийин. Шундай бўлса-да, биз
яратилган харакатли ўйинлари ва уларга хос айрим анъаналарни қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганамиз. 
Табиий-мавсумий яратилган харакатли ўйинлари. Табиатдаги ўзгаришлар, йил фасллари асосида 
вужудга келган. Шу сабабли доимий ўтказиладиган яратилган харакатли ўйинлари билан бирга ҳар-бир фасл
яратилган харакатли ўйинларии ҳам мавжуд бўлган. Масалан, баҳорда дарахтлар уйғониб, толлар куртак 
чиқарганда- ―Тол баргак‖, дала гуллари очилганда-‖Гул яратилган харакатли ўйинлари‖, табиат билан инсон 
руҳияти уйғонганда ўзига хос қўшиқли-рақсли, тез ҳаракатли ―Ёмғир ѐғолоқ‖, ―Оқ теракми- кўк терак‖ каби
яратилган харакатли ўйинларига эҳтиѐж туғилган. Ёзда эса салқин жойларда, дарахтлар сояларида, сой ва ариқ 
бўйларида кам ҳаракат қилинадиган яратилган харакатли ўйинлари ўйналган. Айниқса, сувда чўмилиш вақтида 
―Сувда қувлашиш‖(Қувлашмачоқ), ―Тез сузиш‖, ―Сув остида ўзиш‖ каби яратилган харакатли ўйинлари авжга 
чиққан. 
Ёз охири, куз боши – пишиқчилик, тўқчилик вақтида данак, ѐнғоқ яратилган харакатли ўйинларии, 
арғимчоқ учишлар севилиб ўйналган. Кеч куз - қишда ѐғингарчилик бошланиб, ер юмшаганда қозиқ, ошиқ, тош
яратилган харакатли ўйинлари одат тусига кирган. Қор ѐққанда ―Қор хат‖, ―Қор бўрон‖, ѐмғир ѐққанда ―Ёмғир 
ѐғолоқ‖, кучли шамол эганда ―Бўрон-бўрон‖ кабиларни ўйнаш анъаналари бўлган. Совуқўз кучини кўрсатганда 
барча сандал атрофида йиғилиб: ―Топишмоқ топ‖, ―Тез айт‖, ―Ким айтди‖, ―Оѐғингни торт‖ каби яратилган 
харакатли ўйинлари ўйналган.

---

296 
Барчага маълум бўлган ―Улоқ‖ ҳам ҳамма вақт ўйналмаган. У кеч куздан то баҳор ўрталаригача 
ўтказилган, чунки иссиқ ѐз кунлари от ҳам, чавандоз ҳам қаттиқ қизийди, булардан ташқари баҳордан кузгача 
деҳқончилик мавсумига тўғри келган.
Ёзда иссиқ пасайган, салқин кечада болалар ―Оқ суяк‖ ўйнаганлар. ―Оқ суяк‖ни нафақат кечаси, балки 
қоронғи тунда ҳам ўйнаш мумкин бўлган.
―Чумчуқ тушди бошимга‖ яратилган харакатли ўйинларии Фарғонада кенг тарқалган, лекин 
Тошкентда яшовчилардан сўралганда, биронтаси билмаган. Булар ―Ботмон-ботмон‖, ―Қўшиқнинг боши‖, 
―Капан‖, ―Дўппи ташлар‖, ―Парр этди‖, ―Шайтон-шайтон‖ ва бошқалар.
Шаҳар билан қишлоқ аҳолиси ўртасида харакатли ўйинлари орасида ҳам маълум фарқлар бўлган. Агар 
қишлоқ яратилган харакатли ўйинлариининг кўпчилиги кенг далаларда ўтказилса, шаҳар яратилган харакатли 
ўйинларни кичикроқ майдонларда ўйнаганларни такидлаш мумкин. Мутахасисларнинг китобларида 
такидланишича Тошкентлик қизлар орасида ―Чиғириқ‖(жойида айланган ҳолда копток ўйнаш), ―Чортак‖(ерда 
чизиб қўйилган тўртбурчак чизиқлар орасида сакраш), ―Арқон ўйинлари‖( яратилган харакатли арқондан 
сакраб ўтиш ўйинлари), ―Тош ўйинлари‖ ( яратилган харакатли майда тошчалар билан ўйналадиган 
ўйинлари)каби яратилган харакатли ўйинлари мухим ўринни эгалаган. Шунингдек, қизлар яратилган 
харакатли ўйинлари учун навбат билан бир-бирининг ҳовлиларига тўпланганлар. Бу анъанавий шакл – 
―Халпана‖ қизларнинг бўш вақтларини ўтказишда ўзига хос уюшма ҳисобланган.