Majburiyatlar hisobining amaliy jihatlari va uni yaxshilash yo’llari

3-jadval
Turli kreditorlar bo’yicha joriy majburiyatlarni buxgalteriya schyotlarida aks ettirilishi⁷

T/r	Xo’jalik muomalalarining mazmuni	Debet	Kredit
1	Operativ ijara bo’yicha foiz hisoblandi	Xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar	6910
2	Operativ ijara bo’yicha qarz to’landi	6910	50105530
3	Moliyaviy ijara bo’yicha foiz hisoblandi	9610	6920
4	Qarzlar bo’yicha foizlar hisoblandi	9610	6920
5	Qarzlar bo’yicha hisoblangan foizlar to’landi	6920	51105530
6	Kafolatli xizmat bo’yicha haqiqiy xarajatlar hisobdan chiqarildi	6940	Xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar
7	Uzoq muddatli majburiyatlar joriy qismga o’tkazildi	78107920	6950
8	Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi bo’yicha to’langan summa	6950	51105530
9	Asosiy ishlab chiqarish, yordamchi ishlab chiqarish, umumishlabchiqarish va boshqaruv ehtiyojlari, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarga taalluqli xarajatlarni amalga oshirganligi uchun hisobdor shaxslarga qarzlar hisoblandi	2010, 2310, 2510, 2710, 9420	6970
10	Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan (transport va boshqa) xarajatlarni amalga oshirganligi uchun hisobdor shaxslarga bo’lgan qarzlar hisoblandi	9410	6970
11	Turli korxonalar asosiy, yordamchi, umumishlabchiqarish tsexlari va xizmat ko’rsatish xo’jaliklarga xizmatlari ko’rsatishdi	2010, 2310, 2510, 2710	6990

6400 “Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlarni (turlari bo’yicha) hisobga oluvchi schyotlari” xo’jalik yurituvchi subyektlar mamlakat hududida xarakat qilayotgan sonlarga ko’ra, faoliyatining barcha turlaridan olayotgan daromadlari, qo’shilgan qiymat summasi, mulk solig’i, xodimlarning ish haqidan daromad solig’i va boshqa soliqlar bo’yicha yuzaga kelayotgan majburiyatlar hisobini to’g’ri tashkil qilishga jiddiy e’tibor berishlari lozim. Schyotlar rejasida ushbu yo’nalishdagi majburiyatlarni hisobga olish uchun 6410 dan 6500 gacha bo’lgan schyotlardan foydalanish ko’zda tutilgan. Xo’jalik yurituvchi subyektlar o’zlarining hisob siyosatida soliq turlari bo’yicha alohida schyotlar ochish imkoniyatiga ega. Bizning fikrimizcha, soliq turlari bo’yicha yuzaga kelayotgan majburiyatlarni quyidagi schyotlarda hisobga olish maqsadga muvofiq:

6410 “Xodimlarning ish haqidan olingan daromad solig’i bo’yicha majburiyatlar”;
6411 “Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha majburiyatlar”;
6412 “Aktsiz solig’i bo’yicha majburiyatlar”;
6413 “Mulk solig’i bo’yicha majburiyatlar”;
6414 “Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq bo’yicha majburiyatlar”;
6415 “Qo’shimcha foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar»;
6416 “Foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar”;
6417 “Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzulmani rivojlantirish bo’yicha soliq majburiyatlari”;
6420 “Boshqa soliqdar bo’yicha majburiyatlar”;
6610 – “To’lanadigan dividendlar” schyoti. Aktsiyadorlar yig’ilishi tomonidan e’lon qilinganidan keyin, pul mablag’lari va mulk shaklidagi dividendlar, ular bo’yicha to’lovlar amalga oshirilguniga qadar, buxgalteriya hisobida joriy majburiyatlar sifatida aks ettirib boriladi. Oddiy va imtiyozli aktsiyalar bo’yicha hisoblangan, lekin, xali to’lab ulgurilmagan dividendlar summasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari talablariga binoan, moliyaviy hisobotlarning tushuntirish xatlarida ochib berilishi lozim.
Amaldagi schyotlar rejasida uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish uchun 7010 dan 7990gacha bo’lgan schyotlar ajratilgan. Uzoq muddatli majburiyatlarning hisobi joriy majburiyatlar hisobiga o’xshash bo’lgani bilan uning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar uzoq muddatli majburiyatlar hisobini tashkil qilish jarayoniga baholash va o’lchash tamoyillarini qo’llashda namoyon bo’ladi. Ular quyidagilardan iborat:
Uzoq muddatli majburiyatlar qarzga olingan tovar va xizmatlarning haqqoniy bozor qiymati bo’yicha qayd qilinadi. Bozor foiz stavkasi – bu xo’jalik muomalalaridagi e’tiroz qilinmaydigan stavkadir va u tovar va xizmatlarning xaqqoniy bozor qiymati bo’yicha talab qilinadigan kelgusi naqd to’lovlarning xaqqoniy qiymatiga teng;
Foizlarning davriy to’lovi qarzning chiqarilish sanasiga bo’lgan bozor foiz stavkasiga asoslangan;
Balans sanasiga bo’lgan uzoq muddatli qarzning qoldiq qiymati – bu emissiya vaqtida bozor foiz stavkasigacha diskontlangan barcha qolgan naqd to’lovlarning haqiqiy qiymatidir.
Majburiyatlar hisobini tashkil qilishning shartlaridan biri ularni to’g’ri baholashni ta’minlashdir. Baholash esa, turli usullarda bo’lishi mumkin. Bularga quyidagilar kiradi:
Haqiqiy qiymat usuli bunda majburiyat summasi hisobot davrida xaqiqatda e’tirof etilgan qarzdorlik summasiga teng bo’ladi.
Qayta hisoblangan qiymat usuli bu usulda majburiyatlar hisobot tuzish sanasida qayta tiklanib boriladi.
Qoplash (sotish) mumkin bo’lgan baho usuli bu usulda majburiyatning qoplash (sotish) bahosi aks ettiriladi.
Diskontlangan qiymat usuli bu usulda majburiyat kelgusida uni qoplash uchun sarf bo’ladigan pul okimlarining diskont qiymatida aks ettiriladi.
Majburiyatlar hisobini yuritishda ayrim hollarda va ayniqsa, uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish jarayonida ularni bir toifadan ikkinchisiga o’tish muomalalarini hisobga olish zarurati tug’iladi. Bu holat birinchidan, hisobot davrida to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlar summasini nazoratga olish, ikkinchidan, korxona faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 21son BHMSga ko’ra uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish uchun quyidagi guruh schyotlaridan foydalanish ko’zda tutilgan:
7000 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraklar uzoq muddatli qismi”;
7100 “Ajratilgan bo’linmalar, shuba va qaram xo’jalik jamiyatlariga bo’lgan uzoq muddatli qarzlar”;
7200 “Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar”;
7300 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklarning hisobvaraqlari uzoq muddatli qismi”;
7800 “Uzoq muddatli bank kreditlarining schyotlari”;
7900 “Turli kreditorlarga bo’lgan uzoq muddatli qarzlari schyotlari”.
7010“Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga uzoq muddatli to’lanadigan schyotlar” bo’yicha majburiyatlar xo’jalik yurituvchi subyektlarni ular bilan iqtisodiy aloqada bo’layotgan korxonalar tomonidan qarzga, 1 yildan ortiq muddatga yetkazib bergan xom ashyo, materiallar, yoqilg’i resurslari, asosiy aktivlar hamda xizmatlar bo’yicha yuzaga kelayotgan uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish uchun mo’ljallangan.
Uzoq muddatli majburiyatlar schyotlar turkumiga kiruvchi schyotlar ichida 7200 “Kechiktirilgan uzoq muddatli majburiyatlar”ni hisobga oluvchi schyotlar alohida o’rin tutadi.
7210 “Uzoq muddatli daromad bo’yicha muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)” schyoti harakat muddati davomida daromad sifatida taksimlanadigan obligatsiyalarning diskonti (chigirmasi) bo’yicha muddati uzaytirilgan daromadlarni aks ettiradi. Ushbu schyot obligatsiya sotib oluvchi korxonalarda foydalanish uchun tavsiya etilgan.
7220 “Uzoq muddatli daromad bo’yicha muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustamalar)” schyoti harakat qilish davri davomida daromadga taksimlanadigan obligatsiyalarning mukofoti (ustamasi) bo’yicha korxonaning uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlarini aks ettirish uchun muljallangan.
Ushbu schyot fakat obligatsiya sotuvchi korxonalarda foydalanish uchun tavsiya etilgan.