Махсус таълим вазирлиги

bino ko’tarish ishlarida keng ko’lamda 
ishlatilmoqda.
Yaxlit monolit rostverklar qo’llash mexnat sarfini oshiradi, 
qurilishning yer osti tsikli ishlab chiqarish vaqtini cho’zadi.Yig’ma temir beton 
rostverklar betonining loyixa markasi 200 dan,yaxlit(monolit) rostverklarniki esa 
150 dan kam bo’lmasligi kerak. 
11.2.Qoziqning yuk ko’tarish qobiliyatini aniqlash usullari. 
Ustun qoziqli roydevorlarni xisoblash yakka ustun qoziqlarning yuk ko’tarish 
qobiliyatini izlashdan iborat bo’ladi.Unda qoqma ustun qoziqlar va osma ustun 
qoziqlar aloxida qaraladi.Ustun qoziqlar materialining mustaxkamligi bo’yicha 
xisoblanadi.Ustun qoziqli roydevorlarni loyixalashda quyidagi asosiy talablar 
bajarilishi kerak.1.inshootdan tushayotgan kuchlar imkoniyati boricha roydevor 
ustun qoziqlari bo’yicha teng tarqalsin; 
2.roydevordagi eng kor kuchni qabul qiluvchi ustun qoziqqa beriladigan tahsir 
miqdori uning xisobiy qarshiligidan oshmasligi kerak. 
Birinchi talabning bajarilishi zoydevorga tahsir etuvchi kuchlarning 
miqdoriga va qo’yilish usuliga bog’liq; Ustun qoziqli ‘oydevor rostverkiga tekis 
tarqalgan kuch yoki markaziy to’’langan ik kuch N tahsir etganda, ular ‘oydevor 
ustun qoziqlarining xammasiga bir xil tarqaydi.Tik kuchlarning teng tahsir 
etuvchisi N markazdan tashqariga qo’yilganda yoki momentlar va gorizontal 
kuchlar bor bo’lganda , kuchlarning umumiy tahsiri yig’ilgan uchastkada rostverk 
chekkasida joylashgan ustun qoziqqa eng katta normal kuch tahsir etadi 
Ustun qoziqning xisobiy qarshiligi N ni xisoblagandagi qiymat R
sv
dan kichik 
kichik yoki teng bo’lishi kerak, yahni
N ≤ n ∙ R
sv
(11.1) 
Bu yerda n –ustun qoziqlar soni. 
Qisqa muddatli tahsir kuchlari bor vaqtda (kranlar, shamol bosim, to’lqinlar va 
h. k) chetki ustun qoziqqa qo’shimcha tarzda o’rtacha bosimning 20 % idan kam 
bo’lmasligi ruxsat etiladi.Ustun qoziqlar o’rtasidagi masofa qoqilish sharoitidagi 
gruntning zichlanganlik darajasiga qarab qabul qilinadi.Ustun qoziqlarning o’qlari 
orasidagi masofa 2d dan kichik bo’lmasligi kerak. 

---

(d- svayning diametri yoki ko’ndalang kesim yuzasining tomonlari).Ustun qoziqlar 
tiralgan grunt qatlami qattiq zamin bo’lganligi sababli deformatsiya bo’yicha 
cho’kishga xisoblash talab qilinmaydi.Ustun qoziqlar soni quyidagicha aniqlanadi. 
n = N 
umum
/ R 
sv
(11.2) 
bunda N 
umum 
= N + g
r
∙ F 
‘
+ n Q (11.3) 
N 
umum 
- tahsir kuchlarning umumiy qiymati, tk; 
g
r
- rostverk og’irligining tag yuzasi bo’yicha tarqalish intensivligi; 
F 
‘
– bir birlik uzunlikdagi rostverkning yuzasi, yahni br∙ 1; Q- ustun qoziqning 
o’z og’irligi,tk. n – ustun qoziqlar soni.
Temir beton rostverklarining balandligi xisoblab to’iladi va u 30 sm dan kam 
bo’lmasligi aniqlanadi.kerak. Yakka qatorli ustun qoziqlardagi temir beton 
rostverkning eni quyidagicha aniqlanadi. 
b = d + 20 cm (11.4) 
Ustun qoziqlarning ko’’ qatorli xollarda, rostverkning eni quyidagicha aniqlanadi.
b = a ( n – 1 ) + d + 2 ∙5 cm (11.5) 
bu yerda a – qatordagi ustun qoziqlarning o’rtasidan o’tgan o’qlari orasidagi 
masofa, sm. n- qatorlar soni; d -( aylana bo’lganda diametri, kvadrat bo’lsa- 
tomoni) ustun qoziq ko’ndalang kesimning o’lchami, sm. 5sm- rostverkning 
chekkasidan ustun qoziqqacha bo’lgan masofa.Sanoat va. Grajdan va qishloq 
xo’jaligi bino xamda inshootlari roydevorlarida ishlatiladigan ustun qoziqlarning 
te’a qismlari kerakli gorizontgacha kesib tekislangach rostverk ichiga quyidagi 
uzunlikda kiritilib mustaxkamlanadi. 
a) tik kuchlarga ishlovchi temir beton ustun qoziqli ‘oydevorlarda ustun qoziq 
tanasi rostverkka 5 sm dan kam bo’lmagan o’lchamda kirib turishi va rostverk 
bilan bog’lash maqsadida ustun qoziqdan chiqib turgan ish armaturasining 
uzunligi 25 sm dan kam bo’lmasligi kerak. 
b ) gorizontal kuchga ishlovchi ustun qoziqli ‘oydevorlarda esa rostverkka kirib 
turishi 10 sm, ish armaturasining chiqib turishi 40 sm dan kam bo’lmasligi kerak. 
Kor qatorli ustun ustun qoziqlar ustiga ‘lita – rostverk o’rnatiladi. 
Osma ustun qoziqlardan tashkil to’gan ‘oydevorlar zamini deformatsiya bo’yicha
( cho’kishi) xisoblanadi.1.te’adan- gruntning tekislangan maydoni bilan; 
yonlaridan- tik tekisliklar bilan; ‘astdan- ustun qoziqlarning o’tkir uchlaridan 
o’tkan tekislik bilan. 
Qoziq roydevor uchun mustaxkamlik quyidagicha tekshiriladi. 
R
u
= N/ F 
u 
+ = M / W
u
≤ R
(11.8)
Bu yerda R
u
- shartli massivning tag yuzasidagi bosim, kg/ sm
2
; 
N – ustun qoziqning ‘oydevorning tag yuzasiga tahsir etuvchi shartli massivning 
og’irligini ( grunt+ rostverk+svay og’irligi) etiborga olingan xisobiy kuchlarni tik 
tashkil etuvchilari. M- shartli massivning tag yuzasi markaziga nisbatan tahsir 
etuvchi kuchlarning momentlari;F 
u
, / W
u
- shartli massivning tag yuzasi va 
qarshilik momenti; 

---

R –ustun qoziqli roydevorlar tag yuzasi tekisligida zamin gruntining xisobiy 
qarshiligi, tk / m
2
. 
Ustun qoziqli roydevorlarning xisoblash natijasida olingan cho’kishi loyixada 
berilgan ruxsat etilgan cho’kishdan kor bo’lmasligi kerak.
Markaziy tahsir etuvchi kuch qo’yilgan ustun qoziqlarning yuk ko’tarish qobiliyati 
quyidagicha aniqlanadi. 
a ) yog’och ustun qoziqlar uchun: 
R ≤ m ∙ F ∙ R
yo
(11.9) 
Bu yerda R – ustun qoziqning xisobiy qarshiligi; 
F – ustun qoziq ko’ndalang kesimining yuzi; 
R
yo
– yog’ochning bo’ylama siqilishga qarshiligi; 
m- ustun qoziqning ishlash sharoitini va gruntning bir jinsligini ifodalovchi 
koeffitsient. 
b) yaxlit – temir beton ustun qoziqlar uchun; 
R ≤ m ( 0,7 ∙ R
28
∙ F
b 
+R
t
∙ F
b
) (11.10) 
Bu yerda 0,7 R
28
– beton markasi; 
R
t
– ustun qoziqda ishlatiladigan armaturaning oquvchanlik chegarasi; 
F
a
, F
b – 
beton va armaturaning ko’ndalang kesim yuzlari. 
Nazorat savollari 
1. Ustun qoziqlarning yuk ko’tarish qobiliyati qanday aniqlanadi? 
2. Yaxlit – temir beton ustun qoziqlar uchun yuk ko’tarish qobiliyatini aniqlang.
3. Rostverkning eni qanday aniqlanadi?
4. Ustun qoziqlar soni qanday aniqlanadi. 
5. R ≤ m ( 0,7 ∙ R
28
∙ F
b 
+R
t
∙ F
b
) izoxlang.
6. R ≤ m ∙ F ∙ R
yo
izoxlang.
7. b = a ( n – 1 ) + d + 2 ∙5 cm izoxlang.
8. n = N 
umum
/ R 
sv
izoxlang.
12-MAHRUZA Mavzu: Bo’sh gruntlarni mustaxkamlash usullari.
Reja: 12.1. Sunhiy zamin bar’o etish sharoitlari. 12.2. Gruntlarni zichlash usullari
12.1. Sunhiy zamin bar’o etish sharoitlari. Bo’sh gruntlarda ‘oydevorlar 
qurishda uning tag yuzasi ostidagi bo’sh grunt olib tashlanib, o’rniga o’rtacha yoki 
yirik donli qum to’ldiriladi. Qum to’shama quyidagi usul bilan to’ldiriladi: 20 sm 
qalinlikda qum to’shalib, suv se’ilgach vibrator yoki mexanizm yordamida 
shibbalanadi.Bu maqsadda ishlatiladigan qumga organik yoki loy aralashmasi 
qo’shilmagan va toza bo’lishi kerak. Qum to’shamaning qalinligi va kengligi 
shunday tanlanishi kerakki, zaminga beriladigan xisobiy qarshilik gruntning shartli 
qarshiligidan oshib ketmasin hamda to’sham qiyaligi berilgan grunt uchun 
ko’rsatilgan qiyalikdan tik bo’lmasin.

---

12.1-rasm.Qum to’shama
Lentasimon ‘oydevor ostidagi qum to’shamaning qalinligi N.M.Doroshkevich va 
boshqalarning tavsiyasi bo’yicha quyidagicha xisoblanadi.
d= N/ R0 – b/ 2 ∙ t g ᵠ (12.1) bu yerda N – 
to’sham bilan birga xisoblangan zaminga beriladigan to’la kuch, t / ‘m; R0- 
zaminning xisobiy qarshiligi; t/ m3. b- ‘oydevor tagining eni, m.
ᵠ- bo’sh gruntning ichki ishqalanish burchagi.
To’sham tag yuzasining kengligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
V =b + 2d ∙ t g β (12.2)
Bu yerda β- qumning ichki ishqalanish burchagi bilan to’iladigan kattalik.
β = 900 - ᵠn ᵠn- qumning ichki ichki ishqalanish burchagi.
Qum to’shamaning qo’llanilishi, ‘oydevorning chuqurligini va katta maydonga 
kuch tarqalish evaziga bo’sh gruntga beriladigan bosimni ancha kamaytiradi.
Bundan tashqari qum to’shami bo’sh gruntning ‘oydevor yonidan sitilib chiqishiga 
qarshilik qiladi va o’z og’irligi bilan inshoot ko’tarilgunga qadar bo’sh gruntni 
siqib, uning o’tirishini kamaytirish evaziga qulay xolat yaratadi.
Gruntlarni zichlash usullari.
Bo’sh gruntlarni shibbalash ustki qatlamni va chuqur qatlamni shibbalashga 
bo’linadi.
Gruntning ustki qatlamini shibbalashda dumalab tebranma xarakatlanuvchi 
moslama va shibbalar ishlatiladi.
Bunday moslamalarni xarakatlantirishda turli markali traktor va 
mashinalardan foydalaniladi.dumalab xarakatlanuvchi shibbalaochi moslama katta 
maydondagi loyli va nam xolidagi qumli gruntlar uchun qo’llanilganda yaxshi 
natija beradi.
Yakka tartibdagi yoki lentasimon ‘oydevorlar ostidagi zamin gruntini bu 
mexanizm bilan shibbalash maqsadga muvofiq emas.
Dumalab xarakatlanuvchi mexanizm bilan bir o’tishining o’zida 15-20 sm 
chuqurlikkacha shibbalanadi.Gruntning quruq xolidagi xajmiy og’irligi 1,6 g / 
m3gacha yetib borsa, grunt yaxshi shibbalangan xisoblanadi.SHu usulni bir necha 
marta qo’llansa grunt 60 sm gacha shibbalanadi.
Grajdan, jamoat va sanoat binolari ‘oydevorining zamin gruntini tig’izlashda eng 
ko’’ qo’llaniladigan usul shibbalash usulidir.
Bu usulda 3 t va undan ortiq og’ir bo’lgan temir beton ‘lita yoki konussimon 
metal quyma o’ziyurar kran yordamida 3- 4 m yuqoriga ko’tarib tashlab 
yuboriladi.
SHibbalash bilan bo’sh to’kim, g’ovak va qum va qattiq siqiluvchan loyli va 
lyossimrn gruntlar shibbalanadi.bu vaqtda siqiluvchi qumli gruntning namlik 
darajasi 0,7 dan kam bo’lmasligi va loyli gruntlarning namligi esa yoyilish 
chegarasidan 2-3 % oshiq bo’lmasligi kerak.
SHibbalash natijasida 1,5-2,5 m chuqurlikkacha grunt zichlanishi mumkin, 
natijada uning yuk ko’tarish qobiliyati 30%ga oshadi.SHibbalangan lyossimon 
gruntlar zichlangan chuqurlikkacha o’zining cho’kish xossasini yo’qotadi.

---

Gruntlarni qotirish usullari.
Gruntlarni qotirish – bu qurilish maqsadida ishlatiladigan bo’sh gruntlarning 
qurilish xossalarini tabiiy yotqizilgan va xar xil fizik ximiyaviy usul bilan 
yaxshilashdan iboratdir.Gruntlarni yaxshilashdan maqsad ularni qotirish, 
mustaxkamlash, suv o’tkazuvchanligini va siqilishini kamaytirish va namlik 
tasirida ular strukturasining bo’shashiga yo’l qo’ymaslikdan iborat.
Gruntlarni fizik ximiyaviy qotirishdan qurilish amaliyotida ratsional 
foydalanish quyidagi masalalarni xal qilish mumkin.
1.Quriladigan inshootlar ‘oydevorlarining ostini mustaxkamlash.
2.CHo’kuvchan gruntlarda sanoat va grajdan inshootlari qurilishini amalga 
oshirish.
3.Suvga to’yingan gruntlarda kotlovanlar kavlashga imkoniyat yaratish.
4.Allyuvial gruntlarida gruntdan ko’tarilgan yoki tosh tashlab tiklangan 
to’g’onlarning zaminini suv yuvib ketmasligi uchun suv o’tkazmaydigan qatlam 
xosil qilish.
5.Agressiv grunt suvlaridan beton inshootlarini ximoya qiluvchi qatlam xosil 
qilish.
6.katta kuchga ishlovchi ustun qoziqli tirgaklar ostini qotirish yo’li bilan ularning 
yuk ko’tarish qobiliyatini oshirish.
Ximiyaviy qotirishning afzalligi shundan iboratki, gruntning strukturasi 
buzilmaydi, balki yaxshilanadi.Gruntning qotirish bo’yicha klassifikatsiyasini 
‘rof.B.A.Rjanitsin tuzgan.Qotirish usullarini klassifikatsiyalashda qotiruvchi 
material sifatida tsement, silikat( suyuq oyna) va smola berilgan. Loyli gruntlarga 
ximiyaviy qorishma o’zgarmas tok tahsirida kiritiladi.
Gruntlarni tsementlash.
TSementlash qotiriluvchi gruntga tsementning suvdagi qorishmasini inhektor 
orqali yuboriladi.Gruntga yuborilgan qorishma asta sekin qotib, grunt bilan 
birgalikda suvda yuvilib ketmaydigan va filg’tratsiya qobiliyati kamaygan qattiq 
zaminga aylanadi.
TSementlanuvchi gruntning suv shimuvchanlik qobiliyatiga qarab qorishma 1:10 
dan 1:0,4 gacha nisbatda tsement va suvdan tayyorlanadi.
Gruntni bitum bilan qotirish.
Gruntni bitum bilan qotirish texnologiyasi tsementlash texnologiyasiga 
o’xshash.
Bitumlashda gruntga eritilgan bitum yoki suyuq bitum yumulg’tsiyasi 
yuboriladi.Birinchi usul faqat qoya jinslarining yoriqlarini to’ldirish uchun 
ishlatiladi. Ikkinchi usul qumli gruntlarda ishlatiladi.
Issiq bitumlash uchun ishlatiladigan qurilma qozon, nasos, elektr toki bilan 
isitiluvchi va ing’ektordan iborat.Ing’ektorlar 0,75- 2 m oralig’ida burg’ quduqqa 
tushiriladi.Tashqi diametri 100mm va ichki diametri 40 mm li trubalardan iborat. 
Ichki trubaga bitum yuboriladi, diametri 10-16 mm li teshikchalar qilingan.Bitum 
25-30 atm bosimda yuboriladi.Suyuq bitum emulg’tsiyasi suvda emulg’sator 
yordamida maydalangan bitumdan iborat bo’lib, 60% ini bitum, 40% ini suv 
tashkil qiladi.Suyuq bitum emulg’tsiyasining o’tish qobiliyati yaxshi bo’lganligi 

---

uchun qumli gruntlarda qotirishda ishlatiladi.Bitum emulg’tsiyasi bosim ostida 
yuboriladi, grunt g’ovaklarini to’ldirib, zarrachalarni bog’laydi va qotiradi.
Nazorat savollari.
1. Gruntlarni tsementlashni tushuntiring.
2. Gruntni bitum bilan qotirishni ayting.
3. Gruntlarni qotirish usullarini ayting.
4. Zamin bar’o etish sharoitlarini ayting. 5. Ximiyaviy qotirishning afzalligi 
nimadan iboratk?
12-MAHRUZA
Mavzu: Bo’sh gruntlarni mustaxkamlash usullari.
Reja: 
12.1. Sunhiy zamin bar’o etish sharoitlari.
12.2. Gruntlarni zichlash usullari
12.1. Sunhiy zamin bar’o etish sharoitlari. Bo’sh gruntlarda ‘oydevorlar 
qurishda uning tag yuzasi ostidagi bo’sh grunt olib tashlanib, o’rniga o’rtacha yoki 
yirik donli qum to’ldiriladi. Qum to’shama quyidagi usul bilan to’ldiriladi: 20 sm 
qalinlikda qum to’shalib, suv se’ilgach vibrator yoki mexanizm yordamida 
shibbalanadi.Bu maqsadda ishlatiladigan qumga organik yoki loy aralashmasi 
qo’shilmagan va toza bo’lishi kerak. Qum to’shamaning qalinligi va kengligi 
shunday tanlanishi kerakki, zaminga beriladigan xisobiy qarshilik gruntning shartli 
qarshiligidan oshib ketmasin hamda to’sham qiyaligi berilgan grunt uchun 
ko’rsatilgan qiyalikdan tik bo’lmasin.
12.1-rasm.Qum to’shama
Lentasimon ‘oydevor ostidagi qum to’shamaning qalinligi N.M.Doroshkevich va 
boshqalarning tavsiyasi bo’yicha quyidagicha xisoblanadi.
d= N/ R0 – b/ 2 ∙ t g ᵠ (12.1) bu yerda N – 
to’sham bilan birga xisoblangan zaminga beriladigan to’la kuch, t / ‘m; R0- 
zaminning xisobiy qarshiligi; t/ m3. b- ‘oydevor tagining eni, m.
ᵠ- bo’sh gruntning ichki ishqalanish burchagi.
To’sham tag yuzasining kengligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
V =b + 2d ∙ t g β (12.2)
Bu yerda β- qumning ichki ishqalanish burchagi bilan to’iladigan kattalik.
β = 900 - ᵠn ᵠn- qumning ichki ichki ishqalanish burchagi.
Qum to’shamaning qo’llanilishi, ‘oydevorning chuqurligini va katta maydonga 
kuch tarqalish evaziga bo’sh gruntga beriladigan bosimni ancha kamaytiradi.
Bundan tashqari qum to’shami bo’sh gruntning ‘oydevor yonidan sitilib chiqishiga 
qarshilik qiladi va o’z og’irligi bilan inshoot ko’tarilgunga qadar bo’sh gruntni 
siqib, uning o’tirishini kamaytirish evaziga qulay xolat yaratadi.
Gruntlarni zichlash usullari.
Bo’sh gruntlarni shibbalash ustki qatlamni va chuqur qatlamni shibbalashga 
bo’linadi.

---

Gruntning ustki qatlamini shibbalashda dumalab tebranma xarakatlanuvchi 
moslama va shibbalar ishlatiladi.
Bunday moslamalarni xarakatlantirishda turli markali traktor va 
mashinalardan foydalaniladi.dumalab xarakatlanuvchi shibbalaochi moslama katta 
maydondagi loyli va nam xolidagi qumli gruntlar uchun qo’llanilganda yaxshi 
natija beradi.
Yakka tartibdagi yoki lentasimon ‘oydevorlar ostidagi zamin gruntini bu 
mexanizm bilan shibbalash maqsadga muvofiq emas.
Dumalab xarakatlanuvchi mexanizm bilan bir o’tishining o’zida 15-20 sm 
chuqurlikkacha shibbalanadi.Gruntning quruq xolidagi xajmiy og’irligi 1,6 g / 
m3gacha yetib borsa, grunt yaxshi shibbalangan xisoblanadi.SHu usulni bir necha 
marta qo’llansa grunt 60 sm gacha shibbalanadi.
Grajdan, jamoat va sanoat binolari ‘oydevorining zamin gruntini tig’izlashda eng 
ko’’ qo’llaniladigan usul shibbalash usulidir.
Bu usulda 3 t va undan ortiq og’ir bo’lgan temir beton ‘lita yoki konussimon 
metal quyma o’ziyurar kran yordamida 3- 4 m yuqoriga ko’tarib tashlab 
yuboriladi.
SHibbalash bilan bo’sh to’kim, g’ovak va qum va qattiq siqiluvchan loyli va 
lyossimrn gruntlar shibbalanadi.bu vaqtda siqiluvchi qumli gruntning namlik 
darajasi 0,7 dan kam bo’lmasligi va loyli gruntlarning namligi esa yoyilish 
chegarasidan 2-3 % oshiq bo’lmasligi kerak.
SHibbalash natijasida 1,5-2,5 m chuqurlikkacha grunt zichlanishi mumkin, 
natijada uning yuk ko’tarish qobiliyati 30%ga oshadi.SHibbalangan lyossimon 
gruntlar zichlangan chuqurlikkacha o’zining cho’kish xossasini yo’qotadi.
Gruntlarni qotirish usullari.
Gruntlarni qotirish – bu qurilish maqsadida ishlatiladigan bo’sh gruntlarning 
qurilish xossalarini tabiiy yotqizilgan va xar xil fizik ximiyaviy usul bilan 
yaxshilashdan iboratdir.Gruntlarni yaxshilashdan maqsad ularni qotirish, 
mustaxkamlash, suv o’tkazuvchanligini va siqilishini kamaytirish va namlik 
tasirida ular strukturasining bo’shashiga yo’l qo’ymaslikdan iborat.
Gruntlarni fizik ximiyaviy qotirishdan qurilish amaliyotida ratsional 
foydalanish quyidagi masalalarni xal qilish mumkin.
1.Quriladigan inshootlar ‘oydevorlarining ostini mustaxkamlash.
2.CHo’kuvchan gruntlarda sanoat va grajdan inshootlari qurilishini amalga 
oshirish.
3.Suvga to’yingan gruntlarda kotlovanlar kavlashga imkoniyat yaratish.
4.Allyuvial gruntlarida gruntdan ko’tarilgan yoki tosh tashlab tiklangan 
to’g’onlarning zaminini suv yuvib ketmasligi uchun suv o’tkazmaydigan qatlam 
xosil qilish.
5.Agressiv grunt suvlaridan beton inshootlarini ximoya qiluvchi qatlam xosil 
qilish.
6.katta kuchga ishlovchi ustun qoziqli tirgaklar ostini qotirish yo’li bilan ularning 
yuk ko’tarish qobiliyatini oshirish.
Ximiyaviy qotirishning afzalligi shundan iboratki, gruntning strukturasi 
buzilmaydi, balki yaxshilanadi.Gruntning qotirish bo’yicha klassifikatsiyasini 

---

‘rof.B.A.Rjanitsin tuzgan.Qotirish usullarini klassifikatsiyalashda qotiruvchi 
material sifatida tsement, silikat( suyuq oyna) va smola berilgan. Loyli gruntlarga 
ximiyaviy qorishma o’zgarmas tok tahsirida kiritiladi.
Gruntlarni tsementlash.
TSementlash qotiriluvchi gruntga tsementning suvdagi qorishmasini inhektor 
orqali yuboriladi.Gruntga yuborilgan qorishma asta sekin qotib, grunt bilan 
birgalikda suvda yuvilib ketmaydigan va filg’tratsiya qobiliyati kamaygan qattiq 
zaminga aylanadi.
TSementlanuvchi gruntning suv shimuvchanlik qobiliyatiga qarab qorishma 1:10 
dan 1:0,4 gacha nisbatda tsement va suvdan tayyorlanadi.
Gruntni bitum bilan qotirish.
Gruntni bitum bilan qotirish texnologiyasi tsementlash texnologiyasiga 
o’xshash.
Bitumlashda gruntga eritilgan bitum yoki suyuq bitum yumulg’tsiyasi 
yuboriladi.Birinchi usul faqat qoya jinslarining yoriqlarini to’ldirish uchun 
ishlatiladi. Ikkinchi usul qumli gruntlarda ishlatiladi.
Issiq bitumlash uchun ishlatiladigan qurilma qozon, nasos, elektr toki bilan 
isitiluvchi va ing’ektordan iborat.Ing’ektorlar 0,75- 2 m oralig’ida burg’ quduqqa 
tushiriladi.Tashqi diametri 100mm va ichki diametri 40 mm li trubalardan iborat. 
Ichki trubaga bitum yuboriladi, diametri 10-16 mm li teshikchalar qilingan.Bitum 
25-30 atm bosimda yuboriladi.Suyuq bitum emulg’tsiyasi suvda emulg’sator 
yordamida maydalangan bitumdan iborat bo’lib, 60% ini bitum, 40% ini suv 
tashkil qiladi.Suyuq bitum emulg’tsiyasining o’tish qobiliyati yaxshi bo’lganligi 
uchun qumli gruntlarda qotirishda ishlatiladi.Bitum emulg’tsiyasi bosim ostida 
yuboriladi, grunt g’ovaklarini to’ldirib, zarrachalarni bog’laydi va qotiradi.
Nazorat savollari.
1. Gruntlarni tsementlashni tushuntiring.
2. Gruntni bitum bilan qotirishni ayting.
3. Gruntlarni qotirish usullarini ayting.
4. Zamin bar’o etish sharoitlarini ayting. 
5. Ximiyaviy qotirishning afzalligi nimadan iboratk?
MA’RUZA- 13 
Mavzu: O’ta cho’kuvchan gruntlarda ‘oydevor bar’o etish 
Reja: 
16.1. 1 va 2 tur o’ta cho’kuvchan gruntlarda ‘oydevor loyihalash 
16.2. Lyoss va lyossimon gruntlarda qurilish muammolari. O’ta cho’kishi nazarda 
tutgan holda ‘oydevor hisobi 
Gruntlarni fizik-mexanik xossalarini o’rganishda uning tabiiy va namlangan 
xollarda tajribalar o’tkazish yo’li bilan aniqlanadi. 

---

Masalan: gruntning boshlang’ich cho’kish bosimi (R
s10
) boshlang’ich
cho’kish namligi (W
se
), nisbiy cho’kish koeffitsienti (E
se
) aniqlanadi. Gruntning
cho’kish hossalarini o’rganish asosida uni turi aniqlanadi: 
a) Agar gruntning tashqi kuch va xususiy og’irligidan xosil bo’lgan va 
namlikni o’zgarishi tahsiridagi qo’shimcha cho’kish 5 smdan kam bo’lsa I-ti’
CHo’kuvchan grunt deyiladi. 
b) Agar yuqoridagi holat bo’yicha qo’shimcha cho’kish 5 smdan ortiq
bo’lsa II-ti’ CHo’kuvchan grunt deyiladi. 
SHo’rxok gruntlar tarkibidagi tuzlar va ularning miqdoriga qarab bo’linishi 
mumkin. Gruntlarni tarkibidagi tuzlar miqdoriga qarab yengil, o’rta va kuchli 
sho’rlangan gruntlarga bo’linadi. loyihalash jarayonida esa o’rta va kuchli 
shurlangan gruntlar aloxida eotiborga olinadi. [13] 
Tuzlar tarkibiga qarab gruntlar tez eruvchan tuzli, gi’sli va qiyin eruvchan 
tuzli gruntlarga bo’linishi mumkin. SHo’rxok gruntlarni xossalarini aniqlash 
asosan maxsus laboratoriyalarda amalga oshiriladi. Bunda uning asosiy fizik -
mexaniq xossalaridan tashqari ‘oydevor materialiga nisbatan agressiv darajasi
aniqlanadi. Loyiha hisoblarini amalga oshirish uchun gruntning boshlang’ich 
suffoziya bosimi (R
sw
) nisbiy suffoziya koeffitsienti (E
sf
) kabi ko’rsatkichlar ham
aniqlanadi. 
Ko’’uvchan gruntlar namlik tahsirida o’z xajmini kattalashtirish 
xususiyatiga ega. Tarkibida montmorilionit va atta’ulgit minerallari bo’lgan 
gilsimon gurntlar shunday gruntlar toifasiga kiradi.[9,13,14,20] 
Mamlakatimizni bunday sharoitlari yer maydonlarida ko’’lab bino va inshootlar 
bar’o qilinayotganligini inobatga olsak qurilayotgan masalaning ancha muxim 
ekanligi mahlum bo’ladi. [9,11,12,17] 
Mamlakatimiz sharoitida noustivor gruntlar turiga lyoss va lyossimon 
gruntlar hamda daryo oldi bo’sh yotqiziqlarini misol keltirish mumkin.[9,10,12]. 
Noustivor strukturali gruntlarni xususiyatlarini loyihalash jarayonida to’g’ri
baxolamaslik natijasiga binolarni eks’luatatsiya qilish ‘aytida notekis cho’kishlar
xosil bo’lishi, buning natijasida ular yaroksiz xolda kelish misollarini ko’’lab 
keltirish mumkin. Noustivor strukturali gruntlar namlik, dinamik xamda issiqlik
tahsirida o’z strukturalarini o’zgartiradilar. 
2. Tabiatda asosan quyidagi turdagi noustivor strukturali gruntlar uchraydi: 
[9,10,12,13,14] 
1. Lyossimon, sho’rxok, ko’’uvchan gruntlar. 
2. Bo’sh qumlar. 
3. Ilsimon gruntlar. 
4. Suvga to’yingan gruntlar. 
5. To’kma gruntlar. 
3. Namlik tahsirida o’zgaruvchan gruntlar. Bunday gruntlar namlik
tahsirida o’zining xossalarini o’zgartiradi. Ayniqsa gruntning yuk ko’tarish
qobiliyati bir necha bor kamayib ketishi mumkin. Tabiatda namlik tahsirida
o’zgaruvchan gruntlar namligi kam xolatda bo’ladi. Gruntlarni o’ziga xos
ko’rsatgichlarini aloxida ko’rib chiqamiz. 

---

Lyoss va lyossimon gruntlar mamlakatimizni 30% dan ortiq maydonini 
egallagan, ular CHo’kuvchan gruntlar tur qumiga kiradi. Ularning asosiy 
belgilari: Namligi kam bo’lib 6-10% ni tashkil etadi. Asosan changsimon 
zarralardan (d<0.005 mm) tashkil kilib g’ovakligi (‘>0.44) katta. Tarkibida 
karbonat tuzlarini mavjudligi gruntlarda fazoviy struktura xosil kiladi.[10] 
Nazorat savollari. 
1. Gruntlarni tsementlashni tushuntiring 
2. Gruntni bitum bilan qotirishni ayting 
3. Gruntlarni qotirish usullarini ayting 
4.SHo’rxok gruntlarni ayting 
5. Ko’’uvchan gruntlar namlik tahsirida o’z xajmini o’zgartiadimi 
6.qaysi xolda I-ti’ CHo’kuvchan grunt deyiladi 
7.qo’shimcha cho’kish necha smdan ortiq bo’lsa II-ti’ CHo’kuvchan grunt 
deyiladi 
Mahruza-14 
Mavzu: Zilzilabardosh zaminlar va ‘oydevorlar. 
Reja: 
14.1. Zilzila haqidagi umumiy ma’lumotlar. 
14.2. Zilzila ta’sirida inshootlar shikastlanishi va uning asosiy sabablari. Zilzila 
ta’sirida zaminning yuk ko’tarishi qobiliyatini aniqlash. 
14.1. Zilzila haqidagi umumiy ma’lumotlar 
Ma’lumki zilzila sodir bo’ladigan xududlarda qurilish olib borishda maxsus 
meoyorlarga amalga qilish kerak. [19] Xarakatdagi me’yorlarda seysmikligi 7, 8, 
9 va undan ortiq bo’lgan xududlarda quriladigan bino va inshootlarni loyixalash 
va ko’rish jarayonida ularga qo’yiladigan talabarni belgilaydi.
Tez-tez zilzila sodir bo’ladigan xududlarda quriladigan binolar ishlatilish 
muddati davomida zilzilabardoshlik talablariga javob berishi kerak. Bunday 
talablar quyidagilardan iborat:
a) odamlarning xavsizligini taominlash, qimmat ba’o buyum va ashyolarni
saqlab qolish; 
b) xisobiy zilzila kuchi ta’sir etganda binoni bemalol ishlashini taominlash; 
“Zilzilaviy xududlarda qurilish” (KMK 2.01.03 - 96) me’yoriy xujjatda 
seysmik xududlarda qurilishni meoyorlash qoidalari ishlab chiqilgan bo’lib 
mamlakatimizda qurilayotgan barcha bino va inshootlar, shu meoyor talabi 
asosida bo’lishi shart. 
Binolarni loyixalash va mavjud binolarni taomirlash jarayonida qurilish 
olib boriladigan xududni seysmologik xolati xisoblanishida quyidagilar xisobga 
olinadi;
1) Seysmik ta’sirning extimoliy kuchi va zamin tebranishlari tezlanishini; 
2) Seysmik ta’sirlarning takroriyligi;
3) Zamin seysmik tebranishlarning s’ektral tarkibini. 

---

Seysmik kuchlarning ta’siri va takroriyligi o’rtacha seysmik xossaga ega
bo’lgan gruntlardan tashkil to’gan maydonlar uchun to’g’ri keladi. 
Qurilish maydonchasining seysmikligi ixtisoslashtirilgan ilmiy- tadqiqot 
institutlari [9,11] izlanishlari natijasida seysmikligi 6 ball va undan yuqori
bo’lgan xududlar uchun tuzilgan seysmik mikrotumanlashtirish kartalar va 
xujjatlari asosida belgilanadi. 
Gruntlarni seysmiklik toifasiga ko’ra, ularda sodir bo’ladigan seysmik 
ballar miqdorini, tumanning seysmikligiga qarab va mu’andislik-geologik 
izlanish natijalari asosida maxsus jadvallardan olinadi. 
Jadval 1 
Gruntlarni xolatiga ko’ra seysmik ballini aniqlash.
Grunt-
ning 
seysmik 
xossa
bo’yicha 
toifasi 
G r u n t l a r
Tuman 
seysmikligi
quyidagicha
bo’lganda, qurilish 
maydonchasi-ning 
seysmikligi, ballari
7
8 
9 
I. 
1. Suvga to’yingan xolatda, bir o’q bo’yicha 
siqilganda mustaxkamlik chegarasi R
S 
> 1 M’a 
yoki seysmik to’lqinlarning tarqalishi V
S
> 1700 
m/sek bo’lgan xar qanday toshloq gruntlar. 
2. Seysmik to’lqinlar tarqalish tezligi V
’
> 2500 
va V
S
> 200 m/sek bo’lgan yirik xarsangtosh 
gruntlar (yumaloq katta oshlar, tosh ‘archalari). 
6
7 
8 
II. 
1. Suvga to’yingan xolatda bir o’q bo’yicha 
siqilganda musta’kamlik chegarasi R
C
< 1 M’a 
yoki seysimik to’lqinlarning tarqalish tezligi V
’ 
> 
1800 va V
S
> 600 m/sek bo’lgan (nuragan va o’ta 
nuragan) toshlok gruntlarning barcha turlari. 
2. Seysmik to’lqinlarning tarqalish tezligi V
’ 
> 
800 va V
S
> 500 m/sek bo’lgan yirik xarsangtosh 
gruntlar (tosh 
qotishmali, shag’alli, ‘archatoshli, yirik qumli). 
3. Qumloq gruntlar: seysmik to’lqinlar-ning
tarqalish tezligi V
’ 
> 500 va V
S
> 350 m/s, kam 
namlangan, g’ovaklik koeffitsienti ye < 0,7
bo’lgan yirik va o’rtacha yirik-likdagi shag’alli
qumlar; 
Seysmik to’lqinlaring tarqalish tezligi V
’ 
> 400 
va V
S
> 300 m/s, namligi kam, g’ovaklik
koeffitsienti ye < 0,6 bo’lgan mayda
changsimon qumlar. 
7
8 
9 

---

 4. Gilli gruntlar: quyuq-suyuqlik ko’rsatkichi 
(konsistentsiyasi) 
J
i 
< 
0,5 
yoki 
seysmik
to’lqinlarning tarqalish tezligi
V
’ 
> 900 va V
S
> 500 m/s bo’lgan gillar; J
i 
<0,5 bo’lganda g’ovaklik koeffitsienti
e < 0,8 yoki V
’ 
> 500 va V
S
> 300 m/s bo’lgan
qumloq va qumsimon gillar; J
i 
< 0,5;e < 0,8
va V
’ 
> 500, V
S
>300 m/s bo’lgan lessimon
gruntlar. 
5. To’kma gruntlar: seysmik to’lqinlarning
tarqalish tezligi V
’ 
> 500 va V
S
>300 m/s bo’lgan, 
zichlashib ketgan yirik xarsang toshlar; suvga
to’yinganda umumiy 
deformatsiya 
moduli 
Ye
O
>12 M’a yoki seysmik to’lqinlarning
tarqalish tezligi V
’ 
> 500 va V
S
>300 m/s bo’lgan, 
zichlashib ketgan qumloq va changsimon - gilli 
gruntlar.
III. 
1. Qumok gruntlar: 
- namlik darajasi S
r
< 0,5 bo’lib kam namlangan,
g’ovaklik koeffitsienti ye > 0,7 bo’lgan yirik va
o’rtacha yiriklikdagi shag’alli qumlar; seysmik
to’lqinlarning tarqalish tezligi V
S
< 350 m/s, ye < 
0,7 nom (S
r
> 0,5) va suvga to’yingan (S
r
> 0,8) 
yirik va o’rtacha yiriklikdagi shag’alli qumlar;
2. Gilli gruntlar: quyuq-suyuqlik ko’rsatkichi J
i
< 0,5 yoki seysmik to’lqinlar tezligi V
S
< 500
m/s gillar. 
3. To’kma tu’roqlar: suvga to’yinganda Ye
O
< 
12 M’a yoki V
S
< 300 m/s bo’lgan zichlanib 
ketgan qumok va changsimon gruntlar. 
8 
9 
> 9 
14.2. Zilzila ta’sirida inshootlar shikastlanishi va uning asosiy sabablari. Zilzila 
ta’sirida zaminning yuk ko’tarishi qobiliyatini aniqlash. 
Seysmik xududlardagi CHo’kuvchan gruntlarda quriladigan binolarning 
‘oydevorlari doimiy, uzoq muddatli, qisqa muddatli yuklar ta’siridan tashqari 
maxsus yuklar ta’siriga ya’ni - zaminni cho’kishi va seysmik yuk ta’siriga 
xisoblanishi lozim. Zamin va ‘oydevorlarni loyixalashda albatta maxsus yuk deb 
karaladigan cho’kish va seysmik yukning bir vaqtdagi ta’sirini xisobga olish 
tavsiya etiladi. Bu o’z navbatida bino tuzilishini murakkablashuviga sabab bo’ladi, 
shuning uchun bu ikki ta’sirdan xosil bo’ladigan yuklanishni iloji borija 
kamaytirish chorasini ko’rish kerak, Zilzilaga qarshi yaoni seysmik yukni 
kamaytiruvchi maxsus konstruktiv choralar quriladi xolos. ‘oydevorlarning
cho’kishini oldini olish maqsadida chuqur o’rnatiladigan ‘oydevorlardan 
foydalaniladi. SHunda cho’kish sababli xosil bo’ladigan maxsus yuklar deyarli 

---

nolga aylanib qolishi mumkin. Ushbu chora amalga oshirilganda binoga ta’sir 
etuvchi yagona maxsus yuk seysmik yuk koladi xolos. 
Amalda gruntni cho’kishidan xosil bo’ladigan va seysmik yukning bir
vaqtdagi ta’siri extimoli juda kam bo’lgani sababli bu yuklardan xisoblash
alo’ida-alo’ida bajarilishi mumkin, sungra yuklar to’’lami tuzish qoidasiga
muvofiq nokulay yuk tanlab olinadi.
Turar joy binolari va yirik binolarni 8-9 balli zonalarda ko’rishda agar bino 
asosi 20-40 sm gacha cho’kish bersa binolarni konstruktiv tuzilishiga ta’siri xafli 
bulmaydi va metall sarfi ko’’ bo’lmasligi isbotlangan. 
Agar asosda cho’kish 20-40 smdan ortib ketsa, bunday cho’kishdan xosil
bo’ladigan qo’shimcha zurikishlarga qarshilik ko’rsatuvchi qo’shimcha choralar
quriladi, yaoni zaminga qo’shimcha armaturalar yot qiziladi. Bundan kelib 
chiqqan ‘olda binoni xususiy og’irligidan xosil bo’ladigan cho’kishlarni 20-40 
sm ortmaydigan ‘olda loyixalash choralari quriladi. 
Agar binolar zamini less va lessimon cho’kuvchan gruntlardan iborat
bo’lsa, gruntni cho’kuvchanlik xususiyatini kamaytirish choralari quriladi. ya’ni 
xar xil atmosfera ta’siridan - yomg’ir qor suvlaridan ximoya qilinadi. Qurilish 
maydonini tekislash jarayonida zaminga yomg’ir suvlari to’’lanmasligini
taominlash eng muxim masalalardan biri xisoblanadi. Maydoning dastlabki
relg’efini saqlab qolish maqsadga muvofiqdir, bunga qo’shimcha yomg’ir 
suvlarini qochirish choralari uchun ariq, kanalizatsiya tizimi tashkil etiladi. SHu
xolatda ‘oydevorga suv tahsir etmaslik choralarini ko’rish lozim. Imorat ostida 
qaziladigan xandak (kotlovan) suv okizmaslik kerak, to’kma grunt yaxshilab 
shibbalanadi, bino atrofiga yetarlicha kenglikda suv o’tkazmaydigan beton, 
asfalg’t yo’lka (otmostka) yot qiziladi.
Binoni suv bilan tahminlash tizimidan (sovuk suv, issiq su v kanalizatsiya 
tizimi) suvning sizib chiqmasligi zarur bo’lganda maxsus choralar quriladi. 
Gruntni cho’kishini xsobga olib egiluvchan ‘o’latlardan quvurlar tayyorlanadi. 
Bosim ostida ishlovchi cho’yan quvurlar shikastlanganda tezkorlik chorasini
ko’rish uchun ular tonellarga yot qiziladi. Bosimsiz ishlaydigan kanalizatsiya 
quvurlari ostiga suv o’tkazmaydigan novlar utkatiladi; to’’lanib qolgan suvlar shu 
novlar orqali maxsus quduqlarga oqiziladi. 
Nazorat savollari 
1. Zaminlarning zilzilabardoshligini oshirish usullari. 
2. Gruntlarning zilzilabardoshlik xususiyatlari.
3.Tez-tez zilzila sodir bo’ladigan xududlarda quriladigan binolar zilzilabardoshlik
talablari nimadardan iborat? 
4. Roydevorlarning cho’kishini oldini olish uchun konstruktiv choralarni ayting. 
15-MA’RUZA 
Mavzu: Zamin va ‘oydevorlarni tahmirlash usullari. 
Reja: 
15.1. Zamin va ‘oydevorlarni tahmirlashga olib keluvchi sabablar. 

---

15.2. Inshoot zamini va ‘oydevorini tahmirlash usullari.Tahmirlangan zamin va 
‘oydevorlarni hisoblash asoslari 
15.1. Zamin va ‘oydevorlarni tahmirlashga olib keluvchi sabablar. 
Sanoat korxonalari, jamoat va turar joy binolarini tahmirlash masalasi 
kutarilganda yoki foydalanishda bo’lgan binolar ostidan yer osti inshootlarini 
o’tqazish vaqtida, ular yaqinda yangi bino bar’o etishda, shuningdek inshoot 
zaminida betuxtov cho’kishlar yuz bergan vaqtda, ‘oydevorning
mustahkamligini va uning yuk ko’tarish kobiliyatini qayta baxolash talab 
etiladi. Bunday baxolash natijasi qo’yilgan talablarga javob bermagan xollarda 
‘oydevorni tahmirlash masalasi urtaga tashlanadi. [1] 
Ko’ 
yillik kuzatishlar natijasi foydalanishdagi bino ‘oydevorini
tahmirlashga olib keluvchi quyidagi sabablarni belgilab berdi: 
— ‘oydevorga uzatiluvchi yuk qiymatining ortishi; 
— ‘oydevor materialini foydalanish davrida maolum sabablarga ko’ra 
yemirilishi; 
— zamin gruntlari mustahkamligining kamayishi; 
— zamin gruntlarida uta siljish holatini ‘aydo bo’lishi va xokazo. 
Mazkur holatlar ustida batafsil to’xtab o’tamiz. [1]
‘oydevorga tahsir etuvchi yukning ortishi asosan foydalanishdagi binoga
qo’shimcha qavat qurishda yoki inshootni tahsirlash jarayonida bahzi yengil
qurilmalarni mustahkam va og’ir qurilmalar bilan almashtirish lozim bo’lgan 
xollarda sodir bo’ladi. Buning natijasida ‘oydevorga tahsir etuvchi yuk
qiymati ko’’ayib, zaminga uzatiluvchi bosim gruntning yuk ko’tarish 
kobiliyatidan ortib ketishi mumkin. Lekin zamin gruntlarning binodan 
foydalanish davrida maolum miqdordagi zichlanishini nazarda tutilsa, bino 
ustiga qo’shimcha, qavatlar qurish ko’’ xollarda bezarar kechishini eotirof 
etish mumkin. 
Bunga ishonch hosil qilish uchun zamin gruntlaridan namunalar olib tajriba 
ustaxonasi sharoitida tekshiriladi. Ammo ‘oydevor osti gruntlaridan namuna 
olish yoki ularni joyida tekshirishga hamma vaqt xam imkoniyat 
bo’lavermaydi. SHuning uchun amaliy hisoblash ishlarini olib borishda inshoot 
ostida zichlangan gruntlar hisobiy bosimini 30-40 % ga ko’’aytirish tavsiya 
etiladi. Lekin bunday taxminiy tavsiyalar inshoot va uning ‘oydevori shart-
sharoitini, saqlanganlik darajasini to’la-tekis hisobga olmasligi maolum. 
Buning uchun binoning barcha qurilmalarini sinchiklab ko’zdan kechirish 
lozim. 
Agar ularda yoriqlar yoki boshqa zararlangan qismlar ‘aydo bo’lgan
bo’lsa, masala ancha murakkablashishi ayon. Binoning barcha qurilmalari 
yaxshi saqlangan bo’lib, uni qo’shimcha yuklatish lozim bo’lsa, zamin 
gruntlarini yangidan cho’kishga hisoblab kurish kerak. hosil bo’lgan natija 
zaminning ruxsat etiladigan bosimi qiymatini 20-30 % ni tashkil etsagina, 
bunga ruxsat etiladi. Aks holda esa qo’shimcha tadbirlar belgilash taqozo 
etiladi. 

---

‘oydevor materialining yemirilishi asosan grunt suvlarining salbiy tahsiri 
natijasida ro’y beradi. Bunda ‘oydevor tarkibidagi betoning yoki yirik toshlar 
orasidagi qorishmaning sifati ‘asayib, ‘oydevor o’z vazifasini bajara olmaydi 
va zaminda cho’kishlar yuz beradi. Bahzi sharoitlarda ‘oydevor tarkibidagi 
temir o’zakning zanglashi va chirishi kuzatiladi. Bunday noxush holat 
‘oydevorning egilishga ishlashiga tahsir etib, uning tag yuzasi maydonini 
kamayishiga, natijada esa zamin gruntlarini qo’shimcha cho’kishga olib 
keladi.
Zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini kamayishi, aksariyat 
ularning qo’shimcha namlanishi oqibatida yuzaga keladi. Ma’lumki, 
grunt 
namligini ortishi, asosan, uning mustahkamlik ko’rsatkichlarini, yahni 
bog’lanish kuchi Cw va ishqalanish kuchi Cw ni kamayishi bilan bog’liq. Bu 
esa o’z navbatida zamin turgunligini susaytiradi. 
Bahzi 
xollarda 
zamin 
gruntlari turgunligini ‘asayishida undagi zo’rikish holatini o’zgarishi xam 
sabab bo’lishi mumkin. Bunday holatni yuazaga kelishi yuqorida 
aytganimizdek, binoga qo’shimcha qavat kurish, uning ostida yoki arofida yer 
to’la bar’o etish va shunga o’xshash tadbirlarni belgilash oqibatidir. Buning 
natijasida kutilmagan xodisalar ro’y berib, zamin turgunligi buzilishi va 
‘oydevor ostidan gruntni sitib chiqarishi holatlari yuzaga kelishi turmushdan
ma’lum. 
SHuningdek, zamin gruntlarining cho’kishi kimyoviy tahsirlar natijasida 
grunt tarkibidagi org aniq moddlarning chirishi yoki cho’kuvchan gruntlarning
qo’shimcha namlanishi oqibatida xam yuz berishi mumkin.Zamin gruntlarida 
uta siljish holatini yuzaga kelishi loyihachilar yoki quruvchilar tomonidan yul
qo’yilgan xato oqibatida xam sodir bo’lishi mumkin. Inshoot zamini
loyihasini tuzish jarayonida bahzi muxandislar grunt hususiyatlarini tulik
hisobga olmay, shu atrofdagi foydalanishda bo’lgan binoga oid maolumotlar 
asosida ‘ala-’artish ish yuritadilar. Natijada loyihalanayotgan zamin gruntining 
uziga xos hususiyatlari nazardan tushib koladi va maolum vaqtdan so’ng 
unda kutilmagan o’ta cho’kish holati yuz berishi mumkin. 
Bunday holatlar ‘oydevor uchun xandak qazish vaqtida tabiiy gruntlar 
tuzilishini buzish oqibatida quruvchilar tomonidan xam tez-tez sodir etib 
turiladi. Natijada zamin ‘oydevorni tahmirlash bilan bog’liq bo’lgan 
serxarajat tadbirlarni qo’llash lozim bo’ladi. 
15.2. Zamin va ‘oydevorlarni tahmirlash usullari. 
Qurilish amaliyotida qo’llaniladigan zamin va ‘oydevorlarni tahmirlashga 
oid usullar turli-tuman bo’lib, ularni umumiy maqsadga karab shartli
ravishda uch turga bo’lish mumkin:
— zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish; 
— ‘oydevor materialini mustahkamlash; 
— zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini oshirish. 
Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish. Gruntlar mexanikasi 
fanining asoschilaridan biri K. Tertsagi yigirmanchi yillarning boshidayok 
“Agar imkoniyat yaratilsa xar qanday grunt sharoitida (garchi u nixoyatda 
bo’sh bo’lsa xam) kanchalik yuqori qiymatli yuk tahsir etishdan kathi nazar 

---

(garchi u uta katta qiymatli bo’lsa xam) mustahkam va turgun zaminli bino 
yaratish mumkin” deb yozgan edi. Bu ga’ning mazmunida ikki narsa yotadi: 
birinchisi ‘oydevor tag yuzasi o’lchovlarini kattalashtirish yo’li bilan zaminga 
uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish; ikkinchisi esa - ‘oydevorni
chuqurligini oshirib, bosim qiymatini chuqur joylashgan mustahkam
qatlamlarga uzatish. Darxakikat zaminga uzatiluvchi bosim qiymati, asosan, 
‘oydevor tag yuazsining ulchovlariga bog’liq bo’lib, yuza kattalashishi bilan 
bosim qiymati kamayadi. Lekin ‘oydevor tag yuzasi ulchovlarini 
kattalashtirishda xam mahlum chegara bo’lib, u binoning reja o’lchovlari
bilan belgilanadi. 
Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirishning ikkinchi yuli 
‘oydevor chuqurligini oshirib, uni zaminning chuqur joylashgan mustahkam
va ko’ yuk ko’taruvchi qatlamlariga joylashtirishdir. bunga ochiq xandak
qazish yordamida yoki erishish mumkin. 
‘oydevor 
tag 
yuzasini 
kengaytirishni amalda ikki usul yordamida bajarish mumkin. Birinchisi, 
gruntga qo’shimcha bosim tahsirisiz ‘oydevor tag yuzasini kengaytirish; 
ikkinchisi esa qo’shimcha bosim tahsirida tag yuzani kengaytirish. Ikkala
holda xam ‘oydevorning mustahkamligi oshib, tag yuzasining umumiy 
maydoni ortadi. 
Mahlumki, ‘oydevor tag yuzasini kengaytirish majburiyati, asosan, unga 
uzatiluvchi yuk qiymatining ortishi bilan bog’liq. Agar tahmirlangan 
‘orydevorning holatini kuzatsak, tahmirlashning ikkinchi usulini birinchisiga 
nisbatan avzalroq ekanligiga ishonch hosil kilamiz, chunki birinchi usul 
yordamida tahmirlangan ‘oydevorning yangi qismi bosimning oz miqdordagi 
bulagini qabul qiladi. qolgan bulagi esa eski ‘oydevor zimmasiga 
yuklanaveradi. Birok ‘oydevorning yangi qismi uning tagidan sitib chiqarilishi 
mumkin bo’lgan gruntni bostirib turish uchun xizmat qilishi ahamiyatlidir. 
Ikkinchi usulda tahminlangan ‘oydevor zamini qo’shimcha yuklanishi 
natijasida gruntning zichligi ortishi sababli mustahkam bo’ladi. SHuning 
uchun undagi cho’kish qiymati nisbatan kam bo’ladi. 
Foydalanishda
bo’lgan bino ‘oydevorning chuqurligini oshirish ancha murakkab masaladir. 
Bu ishni amalga oshirish hamma vaqt murakkab extiyot choralari ko’rishni 
talab etadi, aks holda bino zararlanishi mumkinTahmirlanuvchi ‘oydevorni 
maxsus ko’targichlar (domkrat) yordamida maxkamlab, uni tagidan oz-oz
qismlarga bo’lib kavlanadi. Kavlangan qismga beton quyilib, so’ngra keyingi
qismga o’tiladi. Bu ishni ‘oydevor tag yuzasi tulguncha davom ettiriladi. 
Sayoz ‘oydevorlarning chuqurligini oshirish maqsadida ularni ut qazish 
amalda keng kullaniladi. Buning uchun xam ikki usul mavjud. Birinchisi 
‘oydevor tanasini tik va burchak ostida ‘armalab (‘armalash diametri 15-20 sm) 
‘urkagichlar yordamida yuqori bosim suyuk beton yuboriladi. Ikkinchi usul esa 
‘oydevorni maxsus ko’rsatgichlar yordamida maxkamlab, uning ostiga yigma 
temir-beton qoziqlarni bosib kiritiladi. 
‘oydevorni materialini mustahkamlash. Qurilish amaliyotida bunga talab 
tez-tez uchrab turadi, chunki binoning yer yuzasidagi qismi mahlum muddat 
o’tgacha tahmirlashga muxtoj bo’lganidek, uning yer osti qismi xam turli 

---

sabablar oqibatida(sizot suvlarining yemiruvchan tahsiri; temir o’zakning 
zanglab chiqarishi; ‘oydevor materialining vaqt o’tishi bilan sifatsizlanishi va 
x.) tahmirlashni talab etadi. 
Bunday xollarda ‘oydevor artofi maxsus temir-beton ko’lama yordamida 
uraladi. Qo’lamalar ‘oydevor materialini yemirilishdan saqlabgina qolmay, 
balki uni mustahkamligini oshiradi xam.Agar ‘oydevor tarkibidagi qorishmani 
sifati ‘asaygan bo’lsa, uning tanasida maxsus teshiklar ‘armalab, ular orqali 
bosim ostida tsement qorishmasi yuborish tavsiya etiladi. Bahzan 
‘oydevor 
ostki qismiga joylashtirilgan temir o’zak zanglashi va chirishi natidjasida o’z 
vazifasini to’la bajara olmay koladi. o’zakda hosil bo’lgan zo’riqishlarni 
kamaytirish maqsadida ‘oydevorning ustki tanalari atrofini temir-beton 
ko’lama bilan urash maqsadga muvofiqdir. Bunda ‘oydevorning kengaygan 
ostki qismi qisqarib, temir o’zakning zo’riqishi maolum darajada kamayadi.
Zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini oshirish ularni sunhiy 
usullar yordamida qotirish demakdir. Bunday usullar o’ta murakkab va qimmat 
turishiga qaramay, bahzan ulardan foydalanish bino va inshootni buzilishdan 
saqlab qolishdagi yagona yo’l bo’lib qoladi. Mahlumki, 
sunhiy 
usullar 
yordamida kotirilgan zamin mustahkamligi bir necha o’n marta oshib, 
turgunligi 
esa 
binoni 
uzoq 
vaqt 
shikastlanmay 
saqlanashini
tahminlaydi.’oydevor osti gruntlarini butun zamin bo’yicha qotirish maqsadga
muvofiqdir.Turmushda foydalanilayotgan bino yoki inshoot yaqinda yangi 
‘oydevor o’rnatish masalasi tez-tez uchrab turadi. 
So’nggi yillarda shaxar sharoitida, ayniksa, eski mavzelar tegrasida 
yangi binolar kurish, ularni zichlashtirish masalalari ko’’ayib bormoqda. 
Bunday vazifani to’g’ri xal etmoq uchun foydalanilayotgan va qurilishi 
rejalashtirilgan binolar zaminini sinchiklab o’rganish va ular orasidagi 
masofani saqlash darkor. Aks holda yangi bino kurish bilan eski mutlaq 
foydalanishga yaroksiz bo’lib qolishi mumkin. Buning asosiy sabablaridan
biri yangi binodan uzatiluvchi bosim tahsirida eski bino zaminidagi 
gruntlarning qo’shimcha zo’riqishidir. Natijada kutilmagan zo’rikishlar yuzaga 
kelib, eski bino devorlarida yoriqlar ‘aydo bo’lishi, bahzan esa, uning 
kiyshayishi, egilishi va x. kabi kungilsiz holatlar vujudga kelishi mumkin. 
Bunga asosiy sabablar quyidagilardir:
— eski bino zaminidagi gruntlarni qazilgan xandak tomon siljishi; 
— xandakdan sizuvchi sizot suvlari tahsirida foydalanilayotgan bino 
zaminidagi gruntlarning qo’shimcha namlanishi; 
— yangi bino qurilishida foydalaniladigan barcha dinamik kuch tarkatuvchi 
uskunalar (qoziq qoqish, to’siq o’rnatish va x.) tahsirida eski bino zaminidagi 
gruntlarni qo’shimcha zichlanishi; 
— xandak qazilishi oqibatida eski ‘oydevor zaminidagi gruntlar ochilib 
kolib sovukda muzlashi; 
— eski bino zaminidagi gruntlar bosimi tahsirida xandak devorini tutib 
turuvchi to’siqlarning siljishi; 

---

— yangi binodan uzatiluvchi bosim tahsirida eski bino zaminidagi 
gruntlarning qo’shimcha zichlanishi. 
Yuqorida qayd etilgan sabablarning barchasi ham ahamiyatlidir. SHuning 
uchun xar qanday aniq sharoitda foydalanishda bo’lgan binolar yakinida 
yangi bino ko’rish rejalashtirilsa mazkur sabablarning barchasi batafsil taxlil
etilishi lozim. 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. ‘oydevorlarni tamirlashga olib keladigan omillar nima?
2. Qanday sabablarga ko’ra ‘oydevorga uzatilayotgan yuk ko’’ayishi
mumkin.
3. Ta’mirlash uchun ‘oydevorni holatini baxolash ishlarishi
izoxlang. 
4. Zamin va ‘oydevorlarni tamirlash usullarini yozib bering.
5. Ishlab turgan ‘oydevor yoniga yangi ‘oydevor qilish uchun
qanday injenerlik choralari qilinishi zarur.
6. Zamin gruntlarining mustaxkamlik ko’rsatkichlari kamayish
sabablari? 
7. Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish omillari? 
8. ‘oydevor materiallarini mustaxkamlash? 
9. ‘oydevorni deformatsiyasini o’lchash uchun ishlatiladigan
asboblar? 
10. Zamin gruntlarini fizik va mexanik xossalarini aniqlash yo’llari? 
Asosiy darslik va o’quv qo’llanmalar 
1.Donald ‘.Coduto, Man-chu Ronald Yeung, Williyam A.Kitch (California 
State ‘olytechnic University) “Geotechnical Engineering” SSHA, Kaliforniya, 
2011, angliyskiy 
2.Rasulov H.Z. Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar.Toshkent.
O’qituvchi, 1993y.- 240 b
3.Rasulov H.Z. Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar (Ikkinchi nashr). 
Toshkent “Tafakkur” nashriyoti, 2010. - 231 b 
4.Uxov S.B. i dr. «Mexanika gruntov, osnovaniya i fundament». M.:
Izdatelg’stvo ASV, 2004.-524 s. www/fjrfetrje.ru 
Qo’shimcha adabiyotlar 
1.
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatoiy tartib – intizom va shaxsiy 
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 
O’zbekiston. 2017 y. 102 bet.
2.
Mirziyoev SH.M. Qonun ustivorligi va inson manfaaatlarini taominlash – 
yurt taraqqiyoti va halq faravonligi garovi. T., O’zbekiston. 2016 y. 47 bet. 
3.
Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan 
birga quramiz. T., O’zbekiston. 201 y. 486 bet. 

---

4.
Ivanov ‘.L. Gruntq i osnovaniya gidrotexnicheskix soorujeniy.M.: Visshaya 
shkola,1991g. 
5.
Dalmatov B.I. Mexanika gruntov, osnovaniya i fundamentq. M.: Visshaya 
shkola. 1998g. – 415s. 
SayfiddinovS.,Xidoyatov Z. «Gruntlar mexanikasi» fanidan 
laborotoriya ishlarini o’tkazish uchun uslubiy qullanma. Toshkent.2004-32b
7. Malshev M.V., Boldqrev G.G. Mexanika gruntov, osnovaniya i
fundamentq (v vo’rosax i otvetax): Uchebnoe ‘‘osobie,M.:Izd-vo 
ASV,2001g. 
6.
Berlinov M.V. Yagu’ov B.A. Raschet osnovaniy i fundamentov ; Uchebnoe 
7.
‘osobie –M, :Stroyizdat , 2004.-272 s .: id.
9.Uxov S.B. Mexanika gruntov, osnovaniya i fundament – 2 izd.Odrazovan. 
‘rjefmool’.ru/sd’rofuet – 1043589.itnm (25 KB) 15.10.2005. 
10.Teshaboyeva N.D. Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘‘oydevorlar. Farg’ona. 
‘oligraf su’er servis. M.CH.J. 2019.304 b. 
11.Teshaboyeva N.D. Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘‘oydevorlar. O’quv 
qo’llanma. Farg’ona.2020.104 b.’oligraf su’er servis. M.Ch.J. 2019.140. b. 
Internet saytlari 
1.
www.zjyonft.uz
 
2.
www.tcqj.uz
 
3.
www.twjr’x.eon
 
4.
www.vnjjo.rusiyfro.ru
 
5.
www.nosu.ru
 
6.
www.jcsv.ru
 
7.
www.ozon.ru
 
8.
www.djdmjomjnl.ru
 
9.
 
www.stroyjzfct-sz.ru
 

---