Махсус таълим вазирлиги

S = A 

 b

 R
k
 
, sm 
(6.11) 
CHo’kishni miqdorini (8.11) ifodadan aniqlashda, ‘oydevorni bikirligi va 
uni asosini yuzasini shakli xam 

koeffitsienti orqali etiborga olinadi, uni son 
qiymatini 14.1 jadvaldan olinadi. 

---

A - 
ekvivalent qatlam koeffitsienti bo’lib, gruntni yonga kengayish koeffitsientiga 
bog’liq 
 
 
A = (1 - 

)
2
 /(1-2

 ) 
 


(8.12) 
 

 - 
gruntlarni yonga kengayish koeffitsienti; 13.2 jadvaldan olinadi
 
 
b

 
roydevorni eni , m
 
 
R
k 
- 
roydevorni asosidagi qo’shimcha bosim, k’a 
Ekvivalent qatlamni qalinligini 
h
s
bilan belgilab uni quydagi ifoda bilan 
xisoblanadi
 
 h
s
 = A 

 b 
, m
(6.13) 
(6.13) ifodani xisobga olib, cho’kishni oxirgi qiymatini quydagidan aniklanadi. 
S = h
s
 

 a
0
 

 R
k
 
, sm
(6.14) 
Bir xil bo’lmagan qatlamli gruntli zaminlarda quydagi ifoda bilan aniqlanadi 
 
S = h
s
 

 a
0o’r
 

 R
k
 
, sm 
(6.15) 
Bu yerda: 
a
0 
-
gruntni nisbiy siqilish koeffitsienti, 1/k’a; 
 
a
0 
= 

 / Ye
 
 
 
(6.16) 
E - 
gruntni deformatsiya moduli, M’a; 

 - 
koeffitsient, gruntni yonga kengayish koeffitsientiga bog’liq. U (6.9) ifodadan 
xisoblanadi yoki jadvaldan olinadi. 
a
0o’r 
- 
aktiv siqiluvchi katlamga kirgan xar xil qatlamli gruntlarni o’rtacha nisbiy 
siqilish koeffitsienti, 1/k’a; 
Takrorlash uchun savollar. 
1. Aktiv siqiluvchi qatlam deganda nimani tushunasiz va yuqori
siqiluvshi chegarasi qaerdan boshlanadi? 
2. Quyi siqilish chegarasi qanday aniqlanadi? 
3. Bo’sh gruntlarda siqilishni quyi chegarasi aniqlash, ishonchli
gruntlar sharti bilan birhilmi? 
4. Birinchi elementlar qatlam uchun cho’kishni aniqlash ifodasini
yozing. 
5. Umumiy cho’kish qanday aniqlanadi? 
6. CHo’kishni aniqlashda ekvivalent usulini axamiyatli tomoni nimada? 
7. Ekvivalent qatlamni qalinligini aniqlang? 
8. CHo’kishni aniqlash ifodasini yozing. 
9. CHo’kishni davomiyligi deganda nimani tushunasiz? 
10. t vaqt birligi ichida cho’kishni aniqlash ifodasini yozing va izoxlang. 
11. Ekvivalent qatlamni qalinligini 
h
s 
ni aniglang 
12.
 A - 
ekvivalent qatlam koeffitsienti bo’lib gavday aniglanadi. 
13. CHo’kishni miqdorini aniglang. 
14.
 

2
- 
o’lchovsiz koeffitsient bo’lib qanday aniqlanadi. 
7- M A H R U Z A

---

Mavzu: roydevorlar loyihalashdagi asosiy xususiyatlar 
Reja: 
7.1. ‘oydevor loyihasi uchun zarur mahlumotlar 
7.2. ‘oydevorga qo’yiladigan asosiy talablar. 
10.1. ‘oydevor loyihasi uchun zarur mahlumotlar 
Zamin va ‘oydevorlarni loyihalashda nazarda tutilgan asosiy maqsad ularning 
turini( yahni tabiiy zamin yoki sunhiy zamin) tanlashdan va ‘oydevorlarning 
o’lchamlarini( chuqurligi, asosiy maydoni, uning ko’rinishi) qidirishdan 
iborat.Bunda bino va inshootlarning mustaxkamligini, turg’unligini va uzoq 
maqsadga ishlashini tahminloachi birdan bir yo’l, ‘oydevorning normal ishlashini 
va turg’unligini tahminlaydigan cho’kish farqini izlashdan iborat. 
Buning uchun xar bir loyihalashtirilayotgan bino va inshootning zaminga 
bo’lgan hisoblash bosimi esa o’z navbatida uning kutilayotgan absolyut 
cho’kishiga va ‘oydevorlar orasidagi cho’kish farqiga bog’liq bo’ladi.SHuning 
uchun ham zamin va ‘oydevorlarni loyixalashda ikki asosiy masalani hal qilish 
talab etiladi.Birinchisi inshootning tegishli mustaxkamligi va turg’unligini 
tahminlash, ikkinchisi material sarfi, ish hajmi va ularning tannarxi nuqtai 
nazardan iqtisodiy arzon variantini tanlashdan iborat.Zaminlarni deformatsiyaga 
hisoblashda ‘oydevorlar tuzishni arzonlashtiriladigan birdan bir yo’l zaminning 
yuk ko’tarish qobiliyatini to’la xisobga olishdir.SHuning uchun zamin va 
‘oydevorlarni deformatsiya usuli bilan xisoblashda xamma vaqt bino va inshoot 
zaminiga tahsir etuvchi yuqori bosim xisobga olinishi kerak. Bu yuqori bosim 
qiymati inshoot uchun yo’l qo’yish mumkin bo’lgan deformatsiyaga bog’liq emas, 
balki zaminning o’lchamlari, grunt qatlamlarining turlari va ularning fizik va 
mexanik xossalari bilan belgilanadi. ‘oydevor loyihasi uchun zarur mahlumotlar.
Inshoot zamini va ‘oydevorning loyixasini tuzishdan oldin qurilish maydonida” 
qurilish ‘as’orti” tuzish maqsalila geodezik va gidrogeolgik qidiruv ishlari 
o’tkaziladi. Qurilish ‘as’orti deb bir turdagi loyixalarni, turli grajdan, sanoat va yer 
osti kommunikatsiyalarini bir biri bilan bog’lash uchun xizmat qiladigan kom’leks 
texnik xujjatga aytiladi. 
Qurilish ‘as’orti quyidagi texnik materiallarni o’z ichiga oladi: 
--qurilish maydoning litologik qirqimi; 
--grunt qatlamlarining fizik – mexanik xossalari; 
-- qurilish maydonining gidrogeologik xususmiyatlari; 
--grunt suvlarining ximiyaviy xossalari to’g’risida mahlumot; 
‘oydevorlarni loyihalash uchun qurilish maydoni va uning atrofidagi 
maydonlarning 1:500 va 1:2000 masshtabdagi ‘lani yer ustki relg’efi tasvirlangan 
xolda kerak bo’ladi.Agar qurilish maydoni shaxar teritoriyasida yoki axoli 
yashaydigan boshqa ‘unktda joylashgan bo’lsa,unda 1:500 masshtabdagi ‘landa 
amaldagi loyixadagi va loyixadagi yo’llar qizil chiziqlar bilan belgilanadi. Yer osti 
kommunikatsiyalari ( voda’rovod, kanalizatsiya, gazo’rovod, elektr, telefon 
kabellari, suv oqimi yo’llari) yer osti chuqurligi xamda quvurlarning diametri 
yoritilgan xolda bo’lishi lozim.Qurilish ‘as’ortini tuzish jarayonida tegishli 

---

tashkilotlarning loyixada ko’zda tutilgan yer osti kommunikatsiyalarini 
amaldagilarga ulash to’g’risida ruxsat etilgan xulosalari to’’lanadi. 
1:2000 masshtabdagi ‘landa esa loyixalashtiriliayotgan qurilish obhektining 
chegarasi ko’rsatiladi va unda yer osti kommunikatsiyalarini ulash joylari 
belgilanadi. Injener geologik qidiruv jarayonida ‘armalash olib borishdan tashqari 
zamin qatlamlarini oddiy fizik- mexanik xossalarini aniqlash va tabiiy tuzilishi va 
namligi saqlangan xolda namuna olinish maqsadida shurflar qaziladi. SHurflarning 
chuqurligi 
inshootdan 
tushayotgan 
yukning 
tahsiri 
zonasi 
bilan 
o’lchanadi.Geologolitologik kesmada gruntlarning yoshi, ularning genetik xamda 
litologik turlari, yer qatlamidagi suvlarning satxi ko’rsatiladi. 
Qurilish maydonini geologik maydoni o’rganilgandan so’ng inshoot 
zamining yuqoridan tushuvchi kuch tahsirida bo’lgan barcha qatlamlarining fizik 
mexanik xossalari o’rganiladi.Gruntlarning fizik mexanik xossalari ularning nomi, 
cho’kish xususiyatlari va yuk ko’tarish qobiliyatini xisoblab chiqish maqsadida 
ishlatiladi.Gruntlarning fizik mexanik xossalari qurilish maydonini injener 
geologik tuzilishi to’g’risidagi materiallar bilan birgalikda ‘oydevor chuqurligini 
tanlashda , roydevor turini tanlashda va tegishli xollarda zamin gruntlarini 
shibbalash va mustaxkamlashda , gruntlarning tabiiy xususiyatlarini saqlashda va 
grunt qatlamidagi suvlarining inshoot yer osti qismlariga tahsirini o’rganishda juda 
katta yordam beradi. 
Foydalanishda bo’lgan inshootlarning cho’kishini kuzatish, uning tsokolg’ 
qismi, oyna romi ostki qismlari, trotuarlar, yerto’la asosining gorizontaligini 
maxsus asbob nivelir yordamida o’lchanadi.Zamin va ‘oydevorlar, bino va inshoot 
yerto’lalari qurilishida ish olib borish turini tanlashda qurilish maydonida 
o’tkazilgan gidrogeologik qidiruvlar natijasida foydalaniladi. 
Qurilish maydonida olib borilgan gidrogeologik qidiruv jarayonida 
quyidagilar olib boriladi: 
1.grunt qatlamlaridagi suvning nisbiy satxi. 
2.grunt qatlamlaridagi suv oqimining yo’nalishi va tezligi. 
3.suv satxtnining sharoit bo’yicha o’zgarishi va bu o’zgarishga atmosfera 
yog’inlarining tahsiri. 
4.gruntlarining o’zidan suv o’tkazish qobiliyati. 
5.grunt qatlamidagi suvlarning ximiyaviy xossalari. 
Qurilish maydonining gidrogeologik tuzilishi bo’yicha qurilish maydoni birorta 
daryo xavzasiga yaqin joylashgan bo’lsa, u xolda daryodagi suvning sharoit 
bo’yicha ko’tarilishini yer osti suviga tahsirini xisobga olish zarur.Daryoda 
kelajakda qurilishi mo’ljallangan gidrotexnik suv omborlarini va ularning tahsirida 
yer osti suvlarining ko’tarilishini xisobga olish kerak bo’ladi. Gidrogeologik 
izlanishlari jarayonida yer osti suvlari albatta ximiyaviy tekshirishdan o’tkazilishi 
kerak.Bu esa suv tarkibidagi bahzi moddalarning ‘oydevor materialiga 
yemiruvchan tahsirini o’rganishda xizmat qiladi.Er osti suvlarini ximiyaviy analiz 
qilishda quyidagilarga axamiyat berish zarur.Kislota tarkibiga, karbonat 
mustaxkamligiga, sulg’fat va magneziy tuzlariga, erkin xoldagi uglekislotalar 
borligiga. Hozirgi vaqtda qabul qilingan maxsus qoidaga asosan barcha inshoot va 
binolar qattiqligi bo’yicha uch turga bo’linadi: 

---

1.Nisbatan qattiq inshootlar (turli mo’rilar,domna o’choqlari, mayaklar, suv 
ko’tarib turuvchi inshootlar, ko’’riklarning tayanchlari, gidrotexnika inshootlari) 
bu inshootlar turli cho’kishdan kam zararlangan holda , ular uchun buralish 
deformatsiyasi ahamiyatli. 
2.Qattiq inshootlar (rama va yaxlit holdagi temir beton buyumlar , sanoat va 
grajdan binorlari va inshootlari, temir beton sinchli binolar, yirik blokli va yirik 
‘anelli binolar) bu inshootlar uchun egilish va bukilish deformatsiyasi xavfli. 
3.Egiluvchan inshootlar( egiluvchan rezervuarlar ostki qismlari, temirdan 
ishlangan inshootlar, tsexlar va bo’linmalar) bu inshootlar uchun buralish, egilish 
va bukilish deformatsiyalari mahlum qiymatdan oshib ketmasligi kerak. 
Loyihalashtirilayotgan bino va inshootlarning yuqorida keltirilgan texnik 
tomonlari aniqlangandan so’ng ‘oydevor asosiga yuqoridan uzatilayotgan 
kuchlarni jamlashga o’tiladi.’oydevor asosiga yuqoridan tahsir etuvchi kuchlar 
yig’indisi inshootning chizmasi bo’yicha ( yuk ko’taruvchi devorlar, ustinlar, 
to’sinlar, yo’ma ‘litalar) olib boriladi. 
Tabiiy zaminlarning asosiy xisoblash formulasi quyidagicha yoziladi. 
∑ n N ≤ F ( F : k
1
, γ, m: k
2
, φ, m : k
3
, c , m, …..). ( 7.1) 
N – roydevorga yuqoridan tahsir etuvchi normativ yuklar qiymati; 
n – qayta yuklanish koeffitsienti; 
F – zaminlarning ish xarkterini ifodalovchi funktsiya; 
F –bino va inshootlarning geometrik o’lchamlari; 
: k
1
, : k
2
, : k
3
– gruntlar fizik mexanik xossalarining bir jinslilik koeffitsientlari; 
γ,- gruntlarning xajmiy og’irliklari; 
φ – gruntlarning ichki ishqalanish burchagi; 
m – nazariy xisoblashdagi aniqlik koeffitsienti; 
c – zarrachalar orasidagi bog’lanish kuchi. 
( 1.1) ifodaning asosiy maqsadi zaminlarga yuqoridan tushayotgan yuklar qiymati 
ularning yuk ko’tarish qobiliyatiga teng yoki undan kichik bo’lishini 
tahminlashdan iborat. 
Nazorat savollari. 
1.Qattiq inshootlarni tushintiring. 
2.Gidrogeologik izlanishlari jarayonida qanday ishlar olib boriladi? 
3. Egiluvchan inshootlar qanday inshootlar?
8- Ma’ruza 
MAVZU: Sayoz ‘oydevorlar 
REJA: 
8.1.Tabiiy va sunhiy zaminlarda bar’o etiluvchi ‘oydevorlar. Sayoz ‘oydevorlarni 
qo’llash sharoitlari. 
8.2. Sayoz ‘oydevor turlari. ‘oydevor qurilmalari 
8.1.Tabiiy va sunhiy zaminlarda bar’o etiluvchi ‘oydevorlar. Sayoz ‘oydevorlarni 
qo’llash sharoitlari. 
Har qanday ‘oydevorning asosiy xizmati yuqoridan inshootdan tushayotgan 
yukni 
inshoot 
zaminiga 
uzatib, 
uning 
mustaxkamligini 
tahminlashdan 

---

iborat.Xisoblab to’iladigan ‘oydevorning shakli, unga yuqoridan tahsir etuvchi 
yukning qiymatiga, imorat ostki qismining tuzilishiga va uning materialiga bog’liq. 
‘oydevor materialining ishlashiga bog’liq ravishda qattiq va egiluvchan turlarga 
bo’linadi.Qattiq ‘oydevorlar deb materiali faqat siqilishga ishlaydigan 
‘oydevorlarga aytiladi. Qattiq ‘oydevorlarda, asosan ularning asos yuzasi va ostki 
qismining o’lchamlari xisoblanadi. 
‘oydevorga yuqoridan N qiymatga ega bo’lgan markaziy kuch tahsir 
etadi.’oydevor asosining maydoniga aks tahsir ko’rsatuvchi bosining qiymatini Ro 
deb belgilaymiz.’oydevor asosining o’lchamlari quyidagicha aniqlanadi.Aks tahsir 
ko’rsatuvchi bosim grunt yuzasi bo’yicha to’g’ri to’rtburchakli e’yura shaklida 
namoyon bo’ladi. Barcha kuchlarni tenglashtirsak quyidagicha aniqlanadi. 
N + G = Q
ㆍ
10 (8.1) 
erda N- inshootdan ‘oydevorga tahsir ko’rsatayotgan yuk, kg; t; 
G- ‘oydevor va unga ustki yon tomonlaridan tushayotgan gruntning og’irligi.kg; 
Q- gruntning ko’tarish qobiliyati = 10 Ro 
ㆍ
F; 
F- izlanayotgan ‘oydevor asosining yuzasi, m
2. 
G = F
ㆍ
N
ㆍ
ɣ
o’r.
(8.2) 
ɣ
o’r
- ‘oydevor uchun ishlatiladigan material va ‘oydevor ustidagi gruntning 
o’rtacha xajmiy og’irligi, t/m
3
‘oydevorni yuzasi F ni to’amiz.