Махсус таълим вазирлиги

Usti ochiq yo’lak
(16.2-rasm) o’tkir tomonlarga ega bo’ladi. Undan te’alik 
va chuqur o’zgarishlarga uchragan gruntlarni tekshirishda foydalaniladi. 
SHurf
- to’g’ri to’rtburchak shaklidagi (o’lchami 1,5x1,5 m atrofida), 
chuqurligi 3-5 m va undan ko’’ bo’lgan tik qazilma. Tog’ jinslarining 
xususiyatlariga mos ravishda shurflar atrof devorlari ma’kamlangan yoki 
ma’kamlanmagan ‘olda qaziladi. 
Quduq 
- shurfiga o’xshagan, lekin undan chuqurroq va yirikroq. Quduqning 
chuqurligi ko’’incha bir necha o’nlab metrga yetadi, shuning uchun atrofi ‘amma 
vaqt maxkamlanadi. 
Er osti yo’lagi
bir tomoni ochiq bo’lgan, yotiq xolatda qaziladi. U, 
aksariyat, te’alik yerlardan foydalanib, ochiq tomonga qarab suv oqib ketishi 
uchun bir oz nishab qilib qaziladi. Yer osti yo’lagining devorlari va tomoni ‘amma 
vaqt ma’kamlanishi shart. 
Yuqoridagi usullar orasida eng oddiysi va ko’’ qo’llaniladigan shurfdir. 
Buning asosiy sababi uni kavlashda ‘ech qanday qurilma ishlatilmasligidadir. SHu
bilan birga shurf kavlashning ko’’incha amalda uchraydigan asosiy 
kamchiliklaridan biri uning chuqurligi cheklanganligidir (er osti suvlari chiqib 
qolishi natijasida), bu uning barcha sharoitlarda qo’llanishga imkon bermaydi. 
Xozirgi davr talabiga javob beradigan tog’ jinslarini tekshirshda 
qo’llaniladigan burg’ilash usuli bunday kamchiliklardan xolidir. 
Burg’ilash tez, arzon va istalgan chuqurliklardan namuna olish imkonini 
beradi. 
Tog’ jinslarining turlari, ularning xususiyatlari va izlanishning maqsadlariga 
mos ravishda burg’ilashning xilllari va ularda ishlatiladigan asbob-uskunalarning 
o’ziga xoslaridan foydalaniladi. 
Burg’ilash yo’li bilan gruntlar tuzilishini (strukturalarini) buzib yoki buzmay 
namunalar olish mumkin. 
5.3. Qurilish maydonida olib boriladigan ishlar. 
Injener-geologik qidiruv ishlari natijasida maxsus xisobotlar tuziladi va ular 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- qurilish maydonining tabiiy sharoiti (dengiz satxidan balandligi, iqlimi va 
x.k.); 
- maydonning umumiy ustivorlik shartlari (zilzila, siljishi, o’’irilish); 
- maydonning injener-geologik tuzilishi; 
- loyixadagi maydonchaning relg’efi; 
- maydonning gidrogeologik tuzilishi; 
- laboratoriyada aniqlangan ma’lumotlar; 
- xisoblashga doir koeffitsentlar va ma’lumotlar; 
- xar xil xolatlar va ularni oldini olish tadbirlari, usullari; 
Maxsus xisobotlar, zaruriy sxemalar va chizgichlar bilan to’ldiriladi va qirqimlar 
tayerlanadi. 
Tayanch iboralar: Qurilish maydoni, geologik, gidrogeologik, relg’ef, yer 
sharoiti, qatlam tuzilishi, muzlash, sizot suvlari bir jinsli, xar xil jinsli, tekis, 

---

notekis, qurilish rayoni iqlimi, burg’ulash, shurf, tog’ jinslari, qirqimlari, litologik 
qirqim. 
Takrorlash uchun savollar: 
1. Injener-geologik qidiruv ishini bajarishdan maqsad. 
2. Qidiruv ishlarini bosiqichlari. 
3. Geologik izlanishlar tarkibi. 
4. Gidrogeologik izlanishlar. 
5. Gruntlardan namuna olish usullari. 
6. Gruntlarni namunalarini olishda bajariladigan ishlar. 
7. Dala sharoitida bajariladigan qidiruv ishlari tarkibi. 
8. Gruntlarni qatlamlarini xolatini aniqlash. 
9. Qurilish maydonini iqlimiy sharoiti. 
10. Xisobotni tarkibiga kiradigan natijalar. 
6-MAHRUZA 
Mavzu: Inshoot cho’kishiga olib keluvchi sabablar va cho’kishning mohiyati.
Reja: 
6.1. Inshoot cho’kishiga olib keluvchi sabablar va cho’kishning mohiyati. 
6.2. CHo’kishni bashoratlash usullari: chiziqli deformatsiyalanuvchi muhit 
nazariyasi; qatlamlab jamlash; monand qatlam (N.A.Sitovich) va cho’kish moduli 
usullari yordamida hisoblash. 
6.1. Inshoot cho’kishiga olib keluvchi sabablar va cho’kishning mohiyati. 
‘oydevorni cho’kishini umumiy qiymatini aniqlash uchun, uning ostidagi 
siqiladigan gruntni qalinligini aniqlanadi. 6.1-rasm siqiladigan gruntni qalinligi 
kum va gillar uchun ‘oydevorni ostki yuzasidan, qo’shimcha bosimni qiymati, 
tabiiy bosim qiymatidan besh marta kichik bo’lgan,