Махсус таълим вазирлиги

............................... 

---

1 - MA’RUZA 
Mavzu: “Gruntlar mexanikasi zamin va ‘oydevorlar” faniga kirish. 
Ma’ruza rejasi: 
1.1.Kirish.“Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar” fanining tarixi va 
rivojlanish tendentsiyalari.
1.2.“Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar” fani haqida umumiy ma’lumotlar. 
1.1 Kirish. .“Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar” fanining tarixi va 
rivojlanish tendentsiyalari.
Bino va inshootlarni loyixalash va bar’o qilishda zamin gruntlarini o’rganish, 
zaminlar xolatlari, ularga mos ‘oydevorlarni xisoblash ishlari bilan “Gruntlar 
mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar” fani shug’ullanadi. Fan ikki bo’limdan iborat 
bo’lib, birinchisi ”Gruntlar mexanikasi” deyiladi. 
Uning maqsadi - gruntlarning ‘aydo bo’lishi, turlari, tarkibi, fizik-mexanik 
xossalari, mustaxkamligi, deformatsiya ko’rsatkichlari gruntlarni zamin 
tarkibidagi vazifalari, ularni xisoblash usullarini yaratilishi qonunyatlarining 
isbotlash jaraenini yoritib beradi
Vazifasi esa - guruntlarni kelib chiqishi, xosil bo’ladigan yotqiziqlar 
(qatlamlar), xillari, xosil bo’lish sabablari, ularni tarkibidagi menerallari, 
strukturalari, g’ovakliklari, dala sharoitida va laborotoriyalarda bajariladigan 
izlanish va aniqlash ishlarini olib borish sir-asrorlarini, deformatsiya 
ko’rsatkichlarini aniqlashni xamda gruntlarni zamin tarkibida birga ishlashda sodir 
bo’ladigan cho’kishlarni aniqlash, maqul samarador ‘oydevor turini tiklash va 
loyxalash ishlarini bo’lg’usi muxandisga o’rgatadi.
Zamin va ‘oydevorlar - bino va inshootlarni eng asosiy qismi bo’lib, yer usti 
konstruktsiyalarini bir me’yorda ishlashga imkon yaratadi. 
Biron - bir bino va inshoot ‘oydevori orqali mustaxkam gruntli zaminlarga 
tayanmay tura olmaydi. SHuning uchun ozgina xatoliklarga yo’l qo’yilib
loyixalangan zamin va ‘oydevorli binolarda egilish, burilish, og’ish, yorilish va 
cho’kishlar sodir bo’lib, binoda og’ir talofatlar yuzaga keltib, ularni buzilishga
sabab bo’ladi. 
O’ymakor meomor Andrey ‘alladski quyidagi ga’lari o’rinlidir. 
Qurilishda yo’l 
qo’yilgan xatolarni eng ayanchlisi ‘oydevordagisidir, u binoni buzilishiga olib 
keladi yoki uni juda katta mexnatlar tufayli qayta tiklanishi mumkin.
Abu Abdullo Rudakiy aytganidek “
Maxkam sol doimo bino asosin, binoni soqchisi 
- uning asosi”
. 
Xar qanday bino va inshoot mumstaxkam va turg’un xolatini xamma vaqt 
o’zgartirmay saqlashi, deformatsiyalanishi bo’yicha unga qo’yiladigan talablarga 
javob berishini taminlashda, gruntlarni mustaxkamlik ko’rsatkichlarini aniqlash 
asosiy mezondir. 
Grunt deb - Yer sharini tashkil etib turgan yaxlit va bo’sh tog’ jinslari 
yotqiziqlariga aytiladi.

---

Bo’sh gruntlar - tog’ jinslarini fizik va ximik ta’sirlar natijasida yemirilib 
‘archalanishidan xosil bo’ladi. Ular kontinental va dengiz (suv xavzalari) 
yotqiziqlaridan iborat bo’ladi. 
Gruntni tu’roqdan farqlay bilish lozim, chunki tu’roq - o’simlik o’sadigan qatlam 
bo’lib xamma vaqt maydon tekislanayotgan vaqtda zamin yuzasidan olib 
tashlanadi. 
Zamin - bino va inshootlardan xosil bo’lgan bosimni o’ziga qabul qiluvchi bir xil 
yoki bir necha xil grunt qatlamlariga aytiladi. Ular ikki turkumga bo’linadi; tabiiy 
zaminlar va sunoiy zaminlar.
Tabiiy zaminda - grunt tabiatda qanday bulsa ‘ech qanday o’zgartirilmay 
foydalaniladi. 
Sun’iy zaminda - esa inshoot bar’o etilgunga qadar grunt turli usullar yordamida 
zichlanadi yoki qotiriladi, yuk ko’tarishi oshiriladi. 
Gruntlar 
mexanikasini 
- 
o’rganadigan asosiy ma’nba (ob’ekti)
dis’ersiyalangan, 
murakkab mineral bog’lovchili bo’sh (g’ovak) tog’ 
jinslaridir.“Gruntlar mexanikasi”
fanining asosiy yo’nalishi tog’ jinslarining yemirilishi natijasida xosil bo’luvchi 
o’zaro bog’lanmagan yoki kuchsiz bog’langan mayda zarrachalardan tashkil to’gan 
jinslar xossasini o’rganishdir. Bunday jinslar zarrachalari orasida g’ovaklar 
mavjudligi bilan boshqa jinslardan farq qiladi. g’ovaklar suv va qisman ‘avo bilan 
to’lgan bo’ladi.
Ma’lumki, fizika fanida bunday jismlar 
dis’ers
jismlar deb ataladi (dis’ersus - 
yunoncha atama bo’lib, o’zbek tilida “maydalangan”, “ezg’ilangan” degan 
maononi anglatadi). SHunday qilib, gruntlar mexanikasi dis’ers jismlar
mexanikasi urganish shaklida namoyon bo’ladi. 
Yukorida aytilganlarga asoslanib, gruntlar mexanikasining o’ziga xos bo’lgan 
maxsus masalalarini yechishdaa nazariy va qurilish mexanikasi fanlari negizini 
tashkil etuvchi yaxlit jism qonuniyatlarini tadbiq etish yetarli emas, degan xulosaga 
kelish mumkin. Ularni batafsil tushunib yetish uchun g’ovak jismlarga xos 
bo’lgan qonuniyatlar: zichlanish, siljishga qarshilik va suv singdirish 
qonuniyatlarini qo’shimcha ravishda o’rganish talab qilinadi. 
1.3 Zamin va ‘oydevorlarni loyixalashda va bar’o qilishdagi nuqsonlar. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, bino va inshootlarning musta’kamligi va 
turg’unligini taominlashga oid masalalar zamin gruntlarining musta’kamlik va 
turg’unlik darajasi bilan uzviy bog’liqdir. SHuningdek, ‘oydevor qurilmalarni 
to’g’ri tanlash va ularni tiklash jarayonida yuz beradigan o’zgarishlar ta’sirini 
o’rganish ‘am a’amiyatlidir. Bunday yechimlarning murakkablik darajasi tabiatda 
uchraydigan gruntlarning turli-tumanligi va xossalariga bog’liqdir. Xar qanday 
zamin grunti o’ziga xos murakkab jism bo’lib, bu murakkablik grunt
zarrachalarining zichlik va namlik ko’rsatkichlarining o’zgaruvchanligi bilan ortib 
boradi. Bunday masalalarni to’g’ri yechishning birdan-bir yo’li qurilish 
maydonida mukammal ravishda injener-geologik va gidrogeologik xolatlari 
bo’yicha izlanishlar olib borish, inshoot og’irligi ta’sirida bo’ladigan zamin 
gruntlariga xos barcha fizik va mexanik xususiyatlarni, ko’rsatkichlarni batafsil 
o’rganish natijasida mulo’aza yuritishdir. 

---

Agar yuqorida qayd etilgan mulohazalarga yetarlicha axamiyat berilmasa yoki 
gruntlar nazariyasi fanidan tushunchaga ega bo’linmasa, unda bino va inshootlarni 
loyixalashda xatoga yo’l quyiladi. Bular esa ko’’ xollarda bino va inshootlarning 
buzilishiga olib boradi. 
‘oydevorning ko’’ va notekis cho’kishi ko’’incha zilzila natijasida yuz beradi. 
Bunga yaqqol dalil sifatida 1864 yilda Ya’oniyadagi Niiagata sha’rida ro’y bergan
xodisani keltirish mumkin. SHaxar maydoni deyarli 200 m qalinlikdagi mayda 
‘amda changsimon qum va bir jinsli quyqa loy aralashmasidan tashkil to’gan 
bo’lib, yer osti suvlari uning yuzasidan 0,5 : 1,0 m ‘astda joylashgan. Zilzila 
natijasida sha’ardagi 300 ta bino va inshoot cho’kib, 30

gacha qiyshaya boshladi. 
2-5 m cho’kkan inshootlar soni 20 dan oshib ketdi. Bunda asosan, og’ir beton va 
temir-beton inshootlar shikastlanib, yog’ochli yengil binolar deyarli butun qoldi. 
Ya’on olimlarining shoxidlik berishicha, shaxardagi binolardan 25% zararlanib 
ularning 1/3 qismi qurilmalar buzilishi xisobiga, 2/3 qismi esa inshoot 
qurilmalariga xech qanday zarar yetmagan ‘olda butunicha cho’kib zaminga kirish, 
qiyshayish va egilish xisobiga ro’y berdi. 
Quruvchi muxandislarga ko’’dan beri ayon bo’lib kelgan xolatlardan bir gilli
gruntlarning qo’shimcha namlanishi natijasida ularning mustaxkamligi 
kamayishidir. Bu xolat, aksariyat, inshootlarning kutilmagan qo’shimcha notekis 
cho’kishiga olib keladi va o’z navbatida bino devorlarida turli yoriqlar xosil qiladi. 
Minorasimon binolar va murilarda bunday cho’kishlar xavfli egilishga olib kelib, 
ko’’incha, ularning qulashi bilan tugaydi. 
Namlikning ortishi, ayniqsa, yirik g’ovakli lyoss va lyossimon gruntlar uchun 
xavfli bo’lib, bunday xolatlarda qurilgan inshootlar o’ta cho’kishi mumkin. Misol 
tariqasida quyidagi xodisa ustid to’xtalib o’tamiz.[1].Toshkentning Naqqoshlik ko’chasida to’rt qavatli turar joy binosi qurilgandan ikki yil o’tar - o’tmay ‘alokat yoqasiga kelib qoldi. Bino ‘oydevori 2,4 m chuqurlikda joylashgan. Zaminga uzatilayotgan yuk 14-15 N/sm
2
. Bino 
zamini 18-22 m qalinlikdagi o’ta cho’kish xususiyatiga ega bo’lgan lyossimon 
gruntdan iborat bo’lib, yerosti suvlari uning yuzasidan 17,4 m chuqurlikda 
joylashgan Qurilish maydoni nisbatan tekis bo’lib, shimoli-sharqdan janubi-
g’arbga tomon ozroq nishab xosil qiladi. 1975 yilning noyabr oyi o’rtalarida bino 
foydalanishga to’shirilgandan so’ng taxminan ikki yil o’tgach, uning sezilarli 
darajada cho’kishi kuzatiladi. Tez orada bu hodisani taftishdan o’tkazgan 
mutaxassislar uning sababini zamin gruntlarining qo’shimcha namlanishi bilan 
bog’liq deb to’di. Namlanish quyidagi sabablar natijasida yuzaga kelgani eotirof 
etildi: 
— maydonning qiyalik xolati yog’insuvlarini bino tomonga oqizib kelgan; 
— bino atrofidagi bog’ ekinlarni sug’orish suvlari asta-sekin zamin tomonga 
siljigan; 
— bino atrofidagi chiqindi ishlatilgan suvlari, oqiziladigan tarmoqlar buzilgan va 
xokazo. 
Oradan bir necha oy o’tgach, ya’ni 1976 yilning a’relida mazkur bino deyarli 
foydalanishga yaroqsiz bo’lib qoldi. Uning devorlaridagi yoriqlar o’lchami 1-2 sm 
ga yetib, bino atrofi gruntlarida katta yoriqlar xosil bo’la boshladi. Bular ko’’roq 
binoning sernam janubiy tomonida bo’lib, ularning o’lchami 3-3,5 sm dan oshib 
ketdi. SHu tomondagi zamin gruntlari ‘oydevor tagidan bo’rtib chiqishi kuzatila 
boshlandi.Bunday xalokatlarning kelib chiqishi qurilish maydonidagi gruntlarning 

---

xususiyatlariga, zaminning yuk ko’tarish qobiliyatiga bog’liq ekanligidan dalolat 
beradi. SHuning uchun bino va inshootlarni loyixalash, ularni tiklash va ulardan 
foydalanish jarayonida zamin gruntlarida bo’ladigan barcha o’zgarishlarni xisobga 
olish va ular bilan bog’liq masalalarga nixoyatda extiyotkorlik bilan yondashish 
lozim.[1] . 
1.2.“Gruntlar mexanikasi, zamin va ‘oydevorlar” fani haqida umumiy 
ma’lumotlar. 
Zamin va ‘oydevorlar bar’o etish tarixi qadim zamonlarga borib 
taqaladi.Eramizdan bir necha ming yillar avval Yunoniston, Arabiston, CHin 
(Xitoy), Xindiston, Turon (O’rta Osiyo) va shunga o’xshash taraqqiy etgan 
mamlakatlarda zaminga ko’’ yuk uzatuvchi yirik xashamatli binolar bar’o etilgan. 
Misol tariqasida Nil daryosi soxilida bundan 4,5 ming yil avval qurilgan, og’irligi 
6 mln. tonnadan ziyod, zaminga 120 Nsm
2
bosim uzatuvchi Xeo’s (Xufu) 
‘iramidasini keltirish mumkin. 
Qadimiy Yunoniston muxandislari noyob inshootlar bar’o etish uchun yaxlit 
qoya gruntlarini izlaganliklari xaqida eramizdan bir asr avval Vitruviy ismli 
bunyodkor o’zining «Me’morchilik xaqida» risolasida yozib qoldirgan.
Feodalizm davriga kelib ko’’lab shaxarlar, xashamatli saroylar, inshootlar 
buned etila boshlandi. Ularni dushmandan ximoya qilish maqsadida baland, qalin 
devorlar, nazorat minoralari qurila boshlandi. Masalan, Buyuk Xitoy devori, 
Moskvadagi Kreml devori va x.k. Ulardan zaminga uzatiladigan bosimlar miqdori 
1 sm yuzaga o’nglab kg ni tashkil etardi. SHuning uchun ham o’sha davrning yirik 
mutaxassisi ‘alladio o’zining «Me’morchilikka oid to’rt asar» (1570 y.) kitobida 
inshootni buzilishdan saqlash maqsadida zamin va ‘oydevorlarni mustaxkamlash 
zarurligini quruvchilarga ta’kidlab o’tgan edi. 
Mustaxkam va nixoyatda oddiy zamin bar’o etish va unda o’ta murakkab 
qurilmali inshoot yaratish, ayniqsa soxibqiron Amir Temur davriga xosdir (Oq 
saroy, Bibixonim madrasasi va b.) U davrda yaratilgan bino va inshootlar zamini 
o’zining ‘ishiqligi va xar qanday tashqi ta’siriga chidamliligi jixatidan 
benuqsondir. 
Bobokalonimiz Abu Rayxon Beruniy o’zining asarlarida 
inshootlar bunyod etishda zamin tayyorlash ishlariga asosiy eotiborni qaratishni 
taokidlab o’tgan. SHuningdek, bo’sh zaminlarni ‘ishitishning sodda usullariga 
batafsil to’xtalib o’tgan. 
Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530 y.) va uning avlodlari qaerda 
xukmronlik 
qilmasinlar, 
noyob 
inshootlar 
bar’o 
ettirganlari ma’lum. 
Tarixchilarning shoxidlik berishicha ko’’lab qurilish ishlari Boburshoxning 
shaxsiy nazorati ostida bo’lgan. Extimoldan xoli emaski, shox Bobur tomonidan 
bar’o etilgan bexisob inshootlar o’zining mustaxkamligi va turg’unligi bilan 
ajralib turishi ularning zaminiga aloxida e’tibor berilishidadir. Rossiyada zamin va 
‘oydevorlar ilmi bilan dastlabki shug’ullanganlar orasida Volkov M.S. ning «Ob 
isledovanii gruntov zemli, ‘roizvodimom stroitelg’nom iskusstve» (1835 y.) va 
«Ob osnovaniyax kamennqx zdaniy» (1840 y.) asarlari xaqiqatan xam bu soxada 
o’z davrida axamiyatli bo’lgan. Lekin birinchi bo’lib «Zamin va ‘oydevorlar» 
(1869 y.) o’quv qo’llanmasi yaratgan olim Karlovich V.M. xisoblanadi. So’ng 
muxandis ‘auker G.E. ning zamin mustaxkamlik ko’rsatkichlarini xisobga olgan 

---

xolda ‘oydevor chuqurligini aniqlash ustida olib borgan ishlari va Kurdyumov V.I. 
ning «O so’rotivlenii yestestvennqx osnovaniy» (1889 y.) asari ‘aydo bo’ldi.
Yigirmanchi yillar boshida keng miqesda rejalashtirilgan yirikqurilishlarni 
amalga oshirish maqsadida zamin va ‘oydevorlarga oid keng tadqiqot ishlari olib 
borildi. Ularning natijalari umumlashtirilib, mustaqil, fan sifatida shakllanib bordi. 
Bu ishni amalga oshirishda mazkur soxaning ayrim tarmoqlari bo’yicha ish olib 
borgan muxandis-olimlarning xizmati kattadir. Ular ichida elastik va sochiluvchan 
jismlar nazariyasini zaminlarni xisoblashga tadbiq etgan N.’. ‘uzirevskiy (1932 y.), 
suvga to’yingan gruntlar nazarisining muallifi, N.M. Geresevanovlar xizmati 
alo’ida diqqqatga sazovordir. N.M. Geresenovning «Dinamika gruntovoy massq» 
kitobi (1931-1947 yy.) xozirgacha o’z qadrini yo’qotmagan. 
Gruntlar va zaminlarga oid tadqiqot ishlari, ayniqsa, N.N. Maslov, N.A. 
TSitovich, V.A. Florin, V.V. Sokolovskiy, M.I. Gorbunov-’asadov, A. 
Mustafoev, Ye.K. Yegorov va x.k. tomonidan xar tomnlama rivojlantirildi. 
O’zbekistonda zamin va ‘oydevorlar ilmini rivojlantirish masalalari bilan 50-
yillarning o’rtalarida shug’ullana boshlandi. Ilmiy ishlar mavzusi asosan zamin 
gruntlari bilan bog’liq bo’lib, less va lessimon tog’ jinslari xususiyatini 
o’rganishdan boshlandi. Yirik inshootlar bar’o etishda asosiy o’rin egallagan ilmiy 
kuzatishlar natijasi G.O. Mavlonovning «Geneticheskie ti’i lessov i lessovidnix 
‘orod tsentral’noy i Yujnoy chasti Sredney Azii i ix injenerno-geologichiekie 
svoystva» (1958 y.) risolasida, K.K. Qozoqboevning «Stroitel’stvo irrgatsionnqx 
soorujeniy v rayonax novogo sovoeniya» (1981 y.) maqolasida va boshqa ko’’gina 
o’zbek olimlarining asarlarida batafsil yoritib berilgan. 
1966 yilda yuz bergan Toshkent zilzilasi natijasini o’rganish ishlari grunt va 
zaminlar soxasida yangi yo’nalish-suvga to’yingan lessisimon gruntlar 
zilzilabardoshligi soxasini vujudga keltirdi. Bu ilmiy yo’nalishni ushbu kitob 
muallifi Rasulov X.Z. raxbarligida olimlar guruxi: CHastoedov Yu.N., 
Sayfiddinov S., Xakimov G.A. va boshqalar muvoffaqiyat bilan davom ettirib 
kelmoqdalar. 
Keyingi yillarda ‘oydevor xisoblash ishlariga elastiklik nuqtai nazaridan 
yendoshish usullari T. SHirinqulov, S. Maxmudov, yirik zarrali sochiluvchan 
gruntarning xossalarini o’rganish X.Ibroximov; o’ta cho’kuvchan gruntlarga oid 
tadqiqotlar M.Mirzaaxmadiy, E. Qodirov, Z Yodgorov, K. ‘o’latov, I. Odilov, Ye. 
S. ‘esikov, A.Z. Xasanov, F.F Zexniev, A. Abduraxmonov; qoziqli ‘oydevorlar 
bar’o etishga doir izlanishlar Z.Sirojiddinov, K.M Jumaev; tirgovich devorlar 
mustaxkamlanishga oid tadqiqot ishlari esa O. Xoliqulov tomonidan keng 
miqyosda o’rganib kelinmoqda.Olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar natijasi 
‘oydevorsozlik soxasida yangi qurilmalar ishlab chiqarishga olib keldi. Devor osti 
yeki ustunining temir-beton ‘oydevorlari, jo’yaksimon ‘oydevorlar o’rniga qisqa 
qoziqlar termasi yoki yig’ma beton qoziqlar kabi chuqur joylashuvi ‘oydevorlar 
qurish shular jumlasidandir. Ulardan unumli foydalanish esa jumxuriyatimizda, 
ayniqsa, Toshkent shaxrida ko’’lab osmono’’ar inshootlar bar’o etishni 
muvaffaqiyat bilan xal qilmoqda. 
Gruntlarni ‘aydo bo’lishi va ularni tashkil etuvchilari. Gruntlarni ‘aydo 
bo’lishidagi tasnifi. 

---

Gruntlar mexanikasi, mineral donachalardan tashkil to’gan, donalari bir-
biriga sal yo’ishgan yoki yo’ishmagan bo’sh gruntlar xossalarini o’rganadi. 
Bo’sh gruntlar qoya tog’ jinslarini fizik va ximik jarayonlar ta’sirida
yemirilishdan ‘aydo bo’lgan yotqiziqlardir. 
Grunt deb - yer sharini tashkil etib turgan yaxlit va bo’sh tog’ jinslari
yotqiziqlariga aytiladi. Ular bino va inshoatlarni zamini sifatida ishlatiladi. 
Fizik yemirilishdan – yirik xarsang toshlar, shag’allar va qumsimon 
gruntlar ‘aydo bo’ladi; 
Ximik va biologik yemirilishdan – minerallar, gilsimon guruntlarni 
mayda dis’ertsiyalari ‘aydo bo’ladi; 
‘aydo bo’lishi va siljishi natijasida joylarda xosil bo’lgan grunt qatlamlari 
yotqiziqlari quydagi tasnifga bo’linadi.
Kontinental’ yotqiziqlar
- ellyuvial- ‘archalanish natijasida o’z joyida xosil bo’lgan yotqiziqlar; 
- dellyuvial - o’z og’irligi va atmosfera yog’ini ta’sirida 
yonbag’irliklarda xosil bo’lgan yotqiziqlar; 
- allyuvial - suvni ta’sirida uzoq joylarga oqib borib va qalin qatlamlar
xosil qilgan yotqiziqlar; 
- muzliklar - ko’chishi va ‘arakatlanishi ta’sirida ‘archalangan tog’
jinslaridan xosil bo’lgan yotqiziqlar (katta bo’lakli gillar va suglinoklar 
morenalar); 
- eolovoy-shamolni kuchi ta’sirida uzoq masofalarga xavoda uchib utib
xosil bo’lgan mayda zarrali jinslar yotqiziqlari (lesslar, qum dyuk va barxanlari). 
2. Dengiz yotqiziqlari - dengiz ostida cho’kib xosil bo’lgan, uzoq 
masofalardan daryo suvida oqib kelgan mayda dis’ertsiyali gillar va organik
gruntlar.-illar, cho’kgan gruntlar. CHirindi – minerallari xar xil qumlar va 
shag’alar. 
Yuqoridagi gruntlarni ‘aydo bo’lishidagi murakkab jarayonlar va qurilish 
xossalarini murakkabligi ularni o’rganish uchun toifalash va tasniflarga ajratishni 
taqozo etadi.
Gruntlarni strukturalari va tashkil etuvchilari.
Bo’sh gruntlar murakkab dis’ersiyali jism bo’lganligi uchun, qatiq, suyuq va 
gazsimon tashkil etuvchilardan iborat bo’lib ularni strukturalari xar xil bo’ladi, 
gruntlarni strukturalari ularni fizik-mexanik xossalarini o’zgartiradi. CHunki 
ularda kattiq donochalari betartib joylashib, o’lchamlari, shakllari xamda 
g’ovakliklari xam xar-xil bo’ladi.Qumsimon gruntlar donador strukturali bo’lib, 
tabiatda ikki xil ko’rinishda uchraydi - zich va bo’sh. 
Gilsimon dona bir biriga 
yo’ishgan gruntlar to’rt xil strukturadan iborat bo’ladi: 
serg’ovak (yacheistaya) - changsimon gruntlarga mansubdir, illarga, 
loyqalarni cho’kishidan xosil bo’ladi; 
‘ag’a-’ag’a bodroqsimon (xlo’’evidnaya) - chukindi tog’ jinslaridan xosil 
bo’lgan gillarga mansubdir;
kesakchali - komkovataya - tu’roqga aylanayotgan zarralari bog’liq gilli 
gruntlarga mansubdir;

---

katak-katak ariinasimon (sotoobraznaya) - less (soz) va lessimon 
suglinkalarga mansubdir. 
Gruntni tarkibida bu tashkil etuvchilarni xar xil foizda bo’lishi, uni qurilish
xususiyatini tubdan o’zgartiradi. SHuning uchun ikki fazali, uch fazali va to’rt 
fazali toifalarga bo’linadi. 
Ikki fazali – agar gruntni g’ovakliklari suv bilan to’la bo’lsa (qattiq
donalar va suv).
Uch fazali
 
- agar grunt qatiq donachalardan, g’ovaklari yarimi suv bilan va 
qolgani gaz bilan tula bo’lsa. 
To’rt fazali – yuqoridagi qo’shimcha grunt tarkibidagi suv qisman 
muzlagan holda. Gruntni tarkibida organik qo’shilmalari – o’simlik qoldig’i yoki 
gumus ko’rinishdagi (3% ortiq qumsimon va 5% gilsimon) gruntlarda bo’lishi, 
ularni xossalarini keskin o’zgartiradi. Gruntlarni qattiq zarralarini qisqacha
tasnifi.Gruntni (skleti) qatiq zarralari, xar xil ko’rinishga o’lchamga (qattiqlikga) 
va tashqiy yuza xolatiga ega bo’ladi, zikir etilgan jixatlar, uning xususiyatiga katta 
ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun bino va inshootlarni zamini sifatida 
ishlatilayotgan gruntlarning nomlari va donachalarini o’lchamlariga ko’ra [9] ni
talabiga asosan quyidagi tasnifga ega.
— Xarsang toshli gruntlar; 
— Qum gruntlari; 
— Gilli gruntlar; 
Ularni tashkil etib turgan donalarini o’lchamlari quyidagicha [9]
tasniflanadi.
1. Xarsang toshli gruntlar – og’irligi bo’yicha o’lchami 2mm ortiq bo’lgan 
donalar 50 foizdan ko’’ini tashkil etgan, yaxlit bo’lmagan (tsementlanmagan) 
chukindi tog’ jinslariga aytilib, quyidagilarga bo’linadi.
Xarsanglar – og’irligi bo’yicha o’lcham 200mm dan ortiq qirrali donalari, 50 
foizdan ko’’ini tashkil etgan toshlar (shebeng’) - og’irligi bo’yicha, 
o’lchamlari 10mm dan ortiq donalari, 50 foizdan ko’’ bo’lsa, shag’allar (xryao’)
- og’irligi bo’yicha, o’lchamlari 2mm ortiq donalari 50 foizdan ko’’ bo’lsa, 
(sheben’, xryash – o’sha qirrali xoldagi nomi). 
2. Qumli gruntlar – elastiklik ko’rsatkichi donalari bo’lmagan (J
o
<1) quruq 
xolatda sochiluvchan, tarkibida o’lchamlari 0,05mm dan katta qum donalari va 
0,05 - 0,005 mm gacha chang zarralar gruntlarga aytilib, quyidagilarga
bo’linadi; 
SHag’alli qumlar – og’irligi bo’yicha, o’lchamlari 2mm dan katta donalari 
25 foizdan ko’’ bo’lsa. 
Yirik donali qumlar – og’irligi bo’yicha, o’lchamlari 0,5 mm katta donalari 
50 foizdan ko’’ bo’lsa. 
O’rta donali qumlar – og’irligi bo’yicha, o’lchamlari 0,25 katta donalari 50 
foizdan ko’’ bo’lsa. 
CHangsimon qumlar – og’irligi bo’yicha o’lchamlari 0,10 mm dan katta 
zarralari 75 foizdan ko’’ bo’lsa. 
Mayda zarrali qumlar – og’irligi bo’yicha, o’lchamlari 0,10 mm dan katta 
donalari 75 foizdan kam bo’lsa.

---

3.Gilli gruntlar – donalari yo’ishgan (tutingan), elastiklik ko’rsatkichi (J
o
> 
1) bo’lgan gruntlarga aytiladi. Gruntlarni tarkibi xar xilligi shakil ko’rinishi, 
minerologik bo’yicha toifalanmaydi. Lekin o’lchamlari 5mkm (mikrometr;
1mkm = 0,001 mm) dan 0,25 mkm li zarralardan tashkil to’adi. o’lchamlari 
0,25 mkm dan kichik zarralilarini – kalloidlar deyiladi. 
Gruntlarni donalar 
bo’yicha tasniflashdan maqsad shundaki, bir xil donadan iborat bo’lgan 
gruntlarni [4,9] o’ziga xos xolatga va xususiyatga ega bo’lishini 
oydinlashtirishdir. 
Masalan: Faqat qirrali tosh (sheben) donalaridan iborat 
gruntlar – juda suv o’tkazuvchan, mustaxkam skletli va yuqori yuk ko’tarish 
qobilyatiga egadir, bunday gruntlar tabiatda kam uchraydi.
Faqat mayda, qirrali shag’allar (dresva) donalaridan iborat gruntlar – o’zidan 
suvni yaxshi o’tkazadi, nisbatan mustaxkam skletga va yaxshi yuk ko’tarish 
qobilyatiga ega, dinamik ta’sirlarda yaxshi zichlashadi. 
Ikkala nomlari zikir qilingan gruntlari bir-biriga yo’ishmaydigan, 
sochiluvchan bo’lib, ularda suvlarni ka’ilyar so’rilishi va ko’tarilishi 
bo’lmaydi.Faqat xar - xil kattalikdagi qum donalaridan iborat gruntlar – suv 
o’tkazuvchan, nisbatan mustaxkam va statik yuklarga kam siqiluvchandir. 
Donalarini turish xolatiga ko’ra dinamik ta’sirlarga yaxshi zichlashadi, 
ka’illyar namlikni 0,5 m gacha ko’tarish xarakteriga egadir. 
Faqat gilli zarralardan iborat gruntlar – suv o’tkazmaydigan, kam xolatda 
zarralari yo’ishqoq, statik yuklarga yaxshi zichlashadigan, dinamik ta’sirlarga
- yomon zichlashadigan, tiksotro’ik xususiyatlarga egadir. [4,7,9].
Agar – bunday gruntlar tarkibida kolloid zarralari (Atta’ullit va 
montmorlionit minerallari bo’lgan xolda) namlik oshganda xajim o’zgartirish 
xollari sodir bo’ladi yaoni namlik oshishi bilan xajim kattalashishi (suvga 
bo’kish, ko’tarilish) (nabuxanie) kamayishi bilan xajim kichraytirish (usadka). 
Namlikni ka’ilyar ko’tarilishi 1-2 m ni tashkil etadi.Faqat changsimon
zarralardan iborat gruntlar – qurilishi xossalari bo’yicha qum va gillarni hamma 
kamchiliklariga ega, ularga qo’shimcha quyidagi xususiyatlari xam mavjud, 
suvni o’zidan yaxshi o’tkazmaydi va yomon beradigan - oquvchanlik 
xususiyatiga egadir, ya’ni sekin harakatlangan suv xam birga oqib ketadigan 
bunday gruntlarda namlikni ka’ilyar ko’tarilish 2-4 m gacha bo’ladi.Ammo 
gruntlarni yuqorida zikir qilingan donalari va zarralari tabiiy xolatda olingan 
birlik xajimda aralash xolda bo’ladi. Xar bir aytilgan donalar va zarralar 
o’zlariga xos s’etsifik xususiyatga egadirki, ular gruntlarni fizik va mexanik 
xossalarini o’zgarishiga katta ta’sir ko’rsatadi. 
Misol uchun: CHang zarrali – qum donalari va gill zarralari orasiga 
joylashgan bo’ladi va gruntni yo’ishqoqlik kuchini ‘asaytiradi. tashqiy kuch 
ta’sirida qo’zg’aluvchanlikni ‘aydo qiladi xamda gruntlarni yumshashini 
tezlatadi.
Kolloid zarralari – chang va gill zarralari tevarag yuzasiga joylashib suv 
shimuvchi va saqlovchi elastik ‘arda xosil qiladi.
Gruntni ko’’chishini, yo’ishqoqlik kuchini va qayshqoqligini oshiradi.
[1,4]. 
Gruntlarni qisqacha tasnifi.

---

Tabiiy sharoitda, ‘oydevor qurilishda gruntlar tarkibi qum, donalari, 
chang va gill zarralari aralash holda bo’ladi. Zamin gruntlarini qurilish 
xossalarini va nomlarini aniqlashda ularni donalarini miqdoriga ko’ra qurilish 
meyorlarida [9] quyidagicha tasniflanadi. 
Xarsang toshli gruntlar - xarsanglar; qirrali toshlar (shebeng’) shag’allar 
(dresva, xryashlar);
Qum gruntlari – shag’ali qumlar, yirik donali qumlar, o’rta qumlar, 
mayda qumlar, changsimon qumlar. 
Keltirilgan ikki gurux gruntlarini donalarini o’lchamlari va ularni 
og’irligi bo’yicha miqdorlari oldingi mavzuda berilgan. 
Gilli gruntlarni tarkibida kancha foiz gill zarralari borligiga ko’ra ular 
tasniflanadi.
Gill gruntlarini tasnifi. Jadval 2.1 
Gruntlarni
nomi 
Og’irligiga ko’ra foiz 
xisobida gill zarralari.
Kayishkoklik ko’rsatkichi 
1. Gill 
> 30 
> 0,17 
2. Suglinok
30 – 30 
0,17 – 0,07 
3. Su’esg’ 
10 - 3 
0,07 – 0,01 
4. qum
2 3
qayshqoq emas.
Nazorat savollari 
1.
Grunt g’ovaklaridagi erkin xoldagi suv qanday suvlarga bo’linadi? 
2.
Gruntda necha xil erkin va kamralgan gazlar mavjud? 
3.
Gruntlardagi elektr tortish kuchi ta’sirida bog’langan suv qobig’ini qanday 
nomlanadi? 
4.
Qumsimon gruntlar donador strukturali bo’lib, tabiatda necha xil ko’rinishda 
uchraydi ? 
5.
Xarsang toshli gruntlar deb nimaga aytiladi? 
2- M A ‘ R U Z A 
MAVZU: Gruntlar va ularni fizik ko’rsatkichlari
Ma’ruza rejasi: 
2.1 Asosiy aniqliklar va tushunchalar. 
2.2 Asosiy fizik xossalarini aniqlash. 
2.3 Xosilaviy xossalarini aniqlash. 
2.4 Gruntlarda suvni ko’rinishi va ularni xossalari.
Tayanch 
iboralar: 
asosiy, 
xosilaviy, 
donadorligi, 
zichligi, 
solishtirma 
og’irligi,namlik, kuyi chegara, yuqori chegara namligi, g’ovaklik, g’ovakdorlik 
koeffitsienti, suv shimuvchanligi, namlik darajasi, elastikligi, qayshqoqligi, 
sizuvchanlik, gradient, sizish tezligi, Darsi qonuni. 

---

2.1 Asosiy aniqliklar va tushunchalar. 
Gruntlarni fizik xossalari ikki guruxga bo’linadi - asosiy va xosilaviy 
xossalariga. 
Asosiy xossalari - laboratoriya yoki dala sharoitida ma’lum asbob - 
uskinalarni ishlatish yoo’li bilan aniqlanadi. 
Xosilaviy xossalari - esa aniqlangan asosiy xossalarini miqdorlaridan, 
xisoblash usuli yordamida aniqlanadi. 
Gruntni fizik xossalarini aniqlash uchun bir-birlik xajimdagi grunt 
namunasini, matematik modelini kuydagi xajimlarga va og’irliklarga ajratiladi. . 
2.2 Asosiy fizik xossalarini aniqlash. 
Gruntni asosiy fizik xossalari turkumiga qiydagi ko’rsatgichlar kiladi: 
1. Gruntni donadorligi - gruntni asosiy ko’rsatgichlaridan biri bo’lib, uni 2 
maruzada ko’rildi, uni aniqlashda donador gruntlarni - standart teshikli elaklar 
kom’leksi yordamida; gilli gruntlarni - zarralarini suvda cho’kish tezligini aniqlash 
usullari bilan maxsus laboratoriya asbob-uskunalarida aniqlanadi. 
2. Gruntni tabiiy zichligi (xajmiy og’irligi) deb - bir-birlik xajimdagi gruntni 
to’la og’irligi (namlikni xisobga olib) uni xajmiga (g’ovakligi bilan) nisbatiga 
aytiladi, quydagi ifoda bilan xisoblanadi. 

0
= Q / V GK/sm
3 
; 
xajmiy og’irlikni miqdori 1,6

2,0 sm
3 
oralikda bo’lishi mumkin bunday 
o’zgarishni sababi, gruntdagi namlikni mikdoriga, uni g’ovakligiga bog’liqdir. 
3. Gruntni qattiq (mineral) donachalarini zichligi (solishtirma xajmiy 
og’irligi) - deb grunt xajmidagi mineral donachalarni mutloq quruq xoldagi 
og’irligini, ularni xajmiga bo’lgan nisbatiga aytiladi - GK/sm
3
o’lchanadi, kuydagi 
ifoda bilan xisoblanadi. 

S
= Q
0
/ V
0
GK/sm
3 
;
(3.1)

S
ni miqdori 2,5

2,9 GK/sm
3 
oralikda bo’ladi. 
4. Gruntni tabiiy namligi - gruntni tabiiy xolatdagi tarkibidagi namlik 
miqdorini, uni mutloq quruq xoldagi og’irligiga nisbatiga aytiladi. 
W = (Q
1
/Q
0
) 
.
100% 
(3.2) 
5. Gruntni quyi chegara namlik - darajasi deb gruntdagi namlikni ozgina 
kamayshidan kovushqoqligi yo’qolib, kattiq xolatga tishiga aytiladi va quydagi 
ifodadan to’iladi. 
Wr = (Q

1
/Q
0
) 
.
100% 
(3.3) 
Q

1
- grunt massasinida namlik kamayishi ko’rsatgichi, GK; 
6. Gruntni oquvchanlik yuqori chegarasidani namligi - W
L
deb - namlikni 
ozgina ko’’ayishi xisobiga grunt massasini oquvchanlik xolatiga o’tishiga aytiladi. 
W
L
= (Q

1
/Q
0
) 
.
100% 
(3.4) 
Q

1 
- grunt massasida namlikni oshishini ko’rsatgichi GKda. 
2.3 Xosilaviy xossalarini aniqlash. 

---

1. Gruntni kattiq (mineral) donachalari tashkil qilib turgan (skeletini) xajmiy 
og’irligini aniqlashda quydagi ifoda ishlatiladi. 

d
= 

0
/(1+0,01 W) GK/sm
3 
; 
(3.5)
2. Gruntni g’ovakligi deb - bir birlik xajimdagi gruntda g’ovakliklar 
miqdoriga aytiladi. 
n=V
1
/V yoki n=1 - 

d
= 

S
; (3.6) 
agar m=V
0
/V yoki m= 

d
/ 

S
unda n=1-m chunki 1=m+n shundan m=1-n dir. 
3. G’ovakliklar koeffitsienti - e deb bir birlik xajimdagi grunt massasidagi 
g’ovakliklar xajmini, o’shandagi qattiq (mineral) donachalarni xajmiga nisbatiga 
aytiladi 
e =V
1
/V
0
undan V
1
= eV
0
; yuqoridagi n= V
1
/V etiborga olib unga, aniqlik 
kiritib, V
0
ga qiskaltirib n= V
1
/(V
0
+V
1
)= eV
0
/(V
0
+ e V
0
)= e/(1+ e) 
xamda m=1-n ni etiborga olib m=1- (e /(1+e))= 1/(1+e) 
yoki e =V
1
/V
0
= V
1
/(V-V
1
) = nV/(V - nV) = n/(1-n)=n/m 
3a. Gruntlarni g’ovaklari suvga to’la xoldagi g’ovaklik koeffitsienti teng. 
e

= W 

/

C 
(

C 
= 1m
3
, suvni zichligi) 
yoki e = 

/

S 
(1+0,01W) - 1 (3.6) 
Gilsimon gruntlarni g’ovaklik koeffitsienti quyidagi miqdorlar orasida 
bo’ladi. 
su’eslar uchun 0,4

e < 0,75 
suglinoklar uchun 0,45

e < 1,05 
gillar uchun 0,55 

e < 1,05 
3.1.jadval 
Qumlar uchun quyidagi miqdorlarga tengdir e ni qumlar uchun miqdorlari 
Qumlarni 
Gruntni zichlik xolati 
turlari 
zich 
o’rta zich 
bo’sh 
Yirik va o’rta yiriklikdagi 
qumlar 
e < 0,55 
0,55

e 

0,70 
e > 0,70 
Mayda qumlar 
e < 0,60 
0,60

e 

0,75 
e > 0,75 
CHangsimon qumlar 
e < 0,60 
0,60

e 

0,80 
e > 0,80 
4. Gruntlarni elastikligini belgilovchi ko’rsatgichni. Bu ko’rsatgich 
gruntlarni, yuqori va quyi chegara namliklari orasidagi farq bo’lib quydagi ifoda 
bilan to’iladi. 
Jr = WL - Wr 
(3.7) 
WL - oquvchanlik chegarasidagi namlik ko’rsatgichi, % 
Wr - qovushqonlik chegarasidagi namligi ko’rsatgichi, % 
Jr ni miqdoriga asosan, me’yoriy xujatlar [ ] talabaga ko’ra gilli gruntlar quydagi 
toifaga bo’linadi. 
Jr 

1 
- 
qum 
1< Jr 

7 
- 
qumsimon (su’es’) 
7< Jr 

17 
- 
gilsimon (suglinok) 
17< Jr 
- 
gill 

---

5. Gruntlarni qayishqoqlik ko’rsatgichi quydagi ifodadan xisoblanadi. 
JL = (W - Wr) / Jr
(3.8) 
Bu yerda: 
W - gruntlarni tabiiy xolatdagi namligi, %. 
Gruntlarni xolatini aniqlash bo’yicha meoyoriy xujatlarga asosan donalari 
bir-biriga bog’langan gilli gruntlar quydagi xolatlarga bo’linadi. 
3.2. jadval 
Gilli gruntlarni qayishqoqligi bo’yicha toifalanishi 
Nomlari 
Qaishqoqlik ko’rsatgichi 
Kumsion (su’eslar) 
qattiq 
JL < 0 
elastik 
0

JL 

1 
oquvchan 
JL > 1 
Gilsimon va gillar 
qattiq 
JL < 0 
yarimqattik 
0 

JL 

0,25 
g’o’rasha elastik 
0,25 < JL 

0,50 
miloym elastik 
0,50 < JL 

0,75 
oquvchan elastik 
0,75 < JL 

1 
oquvchan 
JL > 1 
6. Gruntlarni suv shimuvchanligi - W’ - g’ovaklari suv bilan to’la turgan 
gruntdagi namlik xolati. 
W’ = e 

s
/

s
, %
(3.9) 
7. Gruntlarni namlik darajalari - G 
G = W/W’ F W 

s
/e 

s 
(3.10) 
Gruntlarni namlik darajasi 0 dan (agar W=0) 1 gacha uzgalar ekan (agar W=W’). 
G’ovaklarni suvga to’lish ko’rsatgigacha ko’ra kum gar quydagi toifalarga bo’linar 
ekanlar. 
G < 0,50 - gruntni namligi kam 
0,50 

G 

0,80 - nam grunt 
G 

0,80 - grunt suvga bo’lgan (g’ovaklari suv bilan to’la) 
Gruntlar g’ovaklari suv bilan to’yingan xoli uchun G=1 g’ovaklik 
koeffitsienti quyidagi ifodadan xisoblanadi. 
e = W 

s
/

s 
Kum va su’eslarni suvga to’yingan xolatiga, zichlikni muallak xolati uchun 
miqdorlarini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. 

t
= (

s
- 1)/(1+ e), undagi 1/(1+e)= 1- n dan 

t
= (

- 

s
)/(1- n), gk/sm
3 
2.4. Gruntlardagi suvlarni ko’rinishi va ularni xossalari.

---

Bino va inoootlar ‘oydevorlarini loyixalarini maoqul variantlarini aniqlash 
va chidamlik qilib bar’o qilish ishlarini, grunt suvlarini mukammal o’rganmasdan 
bajarib bo’lmaydi, chunki gruntlarni yuk ko’tarish, ularni tarkibidagi suvni qanday 
xoldaligi va miqdoriga bog’liqdir.
Masalan: Gilli gruntlar, ayniksa kolloid zarralilari tarkibidagi suvni 
miqdoriga ko’ra qayshqoqlik, yo’ishqoqlik, surilish, ko’’chish xajim kattalashishi,
namlik oshganda utirish, xajim kichraytirish quriganda erish, suv o’tkazmaslik, 
tiksotro’ik xossalarini qatiq o’zgarishlari sodir bo’ladi.
Gruntning suyuq qismi. ‘rofessor A.F. Lebedev grunt tarkibidagi suvni 
urganib, grunt zarralari sirtidagi suvning molekula kuchlari yordamida tortilib 
turish nazariyasini yaratdi. 
Suv quyidagi xolatda bo’ladi: bug’: gigrosko’ik suv, suv qobiq va erkin 
xolatda. 
Ko’’incha suv qobiq bilan erkin suv orasiga zichligi kam (yoki bo’sh 
bog’langan) suv kiritiladi. 
Bu A.F. Lebedevning ta’kidlashicha, grunt g’ovaklarida suv xosil bo’lish 
sabablaridan biridir. U yuqori bosimli xolatdan ‘ast bosimli xolatga o’tib, grunt 
g’ovaklarida tutilib, suv xosil qiladi. 
Gigrosko’ik suv grunt zarrachalarining sirtiga urnashib qoladi. Bu xodisani 
oddiy tajriba yordamida kuzatish mumkin. Masalan, kuritilgan grunt bo’lagini nam 
xonaga qo’yilsa, ma’lum vaqtdan so’ng uning og’irligi orta boshlaydi. Bu 
o’zgarish gigrosko’ik chegara xosil bo’lguncha davom etishi mumkin. 
Tajribalar yordamida quyidagi gigrosko’ik chegara miqdori aniqlangan: qum 
uchun - 1 %, changsimon zarralar uchun - 7 % va gilsimon zarralar uchun - 17 % 
(foizlar zarraning quruq xolatidagi massasiga nisbatan olinadi). 
Suv bug’i va gigrosko’ik suv, to’yinmagan gruntlar uchun xosdir (to’yinish 
koeffitsienti G < 1). Gruntdagi g’ovaklar bunday xolatda qattiq zarralar, suv va 
xavo bilan to’lgan bo’ladi. Agar g’ovaklar faqat (suv yoki xavo) bilan to’lgan 
bo’lsa, grunt ikki tarkibli xolatda bo’ladi. SHunday takidlash kerakki, gigrosko’ik 
suvlar grunt bo’shliqlari bo’ylab faqat bug’ xolatida ‘arakatlanishi mumkin. 
Gruntlardagi elektr tortish kuchi ta’sirida bog’langan suv qobiq
suvi 
deyiladi. Qobiq suvi mustaxkam va bo’sh bog’langan xolatda bo’lishi mumkin. 
Bunday suv og’irlik kuchi qonuniga buysunmay, o’ziga xos qonuniyatga ega 
bo’ladi. qobiq qatlamidagi suv molekulalari tortish kuchi yoki elektr kuchi 
xisobiga xarakatlanib, qalin qobiqli zarradan yu’qa zarracha tomon yo’nalgan 
bo’ladi. 
Grunt zarralari sirtida qobiq suv xolatini elektrokinetik nazariya yorqin 
tushuntirib beradi. Bu nazariya asoslari quyidagilardan iborat. (1.6 - rasm). 
Grunt zarrasining manfiy zaryadlangan sirtida yuqori elektr kuchi ta’sirida 
qatlam xosil bo’ladi. Bu qatlam suvning molekulalari zarraga ni’oyatda katta kuch, 
yaoni o’n minglab atmosfera bosimi ostida tortilganligi sababli molekulalar deyarli 
qo’zg’almaydi. Molekulalarning tortish kuchi zarra sirtidan uzoqlashgan sari 
kamayib boradi. SHuning uchun xam molekulalarning elektr tortish kuchi 
mikronning bo’lagiga teng masofada ni’oyatda kamayadi. Zarra qo’sh qatlamning 

---

sirtida yangi-bo’sh bog’langan suv qatlami xosil bo’lib, uning ustki qismida erkin 
suv miqdori ortib boradi. 
Zarra sirtidan uzoqlashgan sari, elektrokinetik tortish kuchi sifrga (nolg’) 
tenglashib boradi va undagi suv oddiy xususiyatga ega bo’ladi. 
Bog’langan suv oddiy suvdan farqli ravishda maxsus xossaga ega bo’ladi. 
Uning zichligi A. Katukovning ko’rsatmalariga binoan 18,1 k/Nm
3
ga yetishi 
mumikn. Bunday xolatdagi suv cho’zilishiga va siljishga qarshilik ko’rsatish 
xususiyatiga ega bo’lib, 60-80 S da muzlaydi. Bog’langan suvning yo’ishqoqlik 
xususiyati erkin suvnikiga nisbatan ‘amma vaqt yuqori bo’ladi. 
Zarra sirti bilan bog’langan qobiq qatlamidagi suv grunt govagining bir 
qismini egallaydi. SHuningdek uning miqdori zarra sirtidagi kationlar valentligiga 
bog’liq. Masalan, bir valentli natriy ioni (Na
.
) uzida ko’’roq suvni tortib turish 
xususiyatiga ega. Kal’tsiy (Sa
. .
) va magniy Mg
. .
) larning qo’sh valentli kationlari 
esa gill zarrachalari sirtiga mustaxkam bog’langan bo’lib, kam miqdordagi suvni 
tortish xususiyatiga ega. Alyuminiy (AI
. . .
) va temirning (Fe
. . .
) uch valentli ionlari 
esa ulardan kam suv kobig’ini tortib turadi. Bunda suv molekulalari zarra sirtiga 
ni’oyatda katta kuch bilan tortilgan bo’ladi. 
Agar zarralar sirti qalin qobiqli bo’lsa, gruntning qo’shimcha namlanishi 
ko’’chishga olib keladi. Bu xolat zarra qobiqlari qalinligining ortishi xisobiga yuz 
beradi. Bunda grunt zarralari bir-biridan uzoqlashib, ular orasidagi 
molekulalarning tortish kuchi susayadi va natijada, zarralararo bog’lanish kuchi 
kamayadi. 
Agar gilli grunt to’la namlansa, unda zarralararo bog’lanish kuchi yuqoladi, 
shuning uchun uning siljishiga qarshiligi nixoyatda ‘ast bo’ladi. 
Grunt g’ovaklaridagi erkin xoldagi suv - o’z navbatida ka’illyar va gidravlik 
suvlarga bo’linadi. Gidravlik erkin suv tabiatda kam uchraydi. Ka’illyar suv esa 
zarralar sirtidagi qobiqlarning molekulyar tortish kuchi sababli ‘aydo bo’ladi. 
Gruntlardagi ka’illyar tortish kuchining qiymati 1,5 M’a atrofida o’zgaradi. Grunt 
g’ovaklariaro erkin suv asosan, og’irlik kuchi ta’sirida ‘arakatlanadi. 
Takrorlash uchun savollar: 
1. Gruntlarni asosiy fizik xossalarini yozing. 
2. Gruntlarni xosilaviy fizik xossalarini ayting. 
3. Xajmiy og’irligini qanday aniqlanadi? 
4. Gruntni tabiiy namligi qanday aniqlanadi? 
5. Quyi va yuqori namlik chegarasigi. 
6. G’ovakdorlik koeffitsientini aniqlang. 
7. Gruntni elastikligi bo’yicha toifalanishi? 
8. Gruntni qayshqoqligini aniqlang. 
9. Gruntda suv sizish xususiyati nima? 
10.Darsi qonunini izoxlang. 

---

3-MAHRUZA 
Gruntlarda suvning sizishi 
Reja: 
3.1. Gidravlik gradient ta’sirida gruntlarning suv o’tkazuvchanligi 
Gidravlik gradient tahsirida gruntlarning g’ovaklari orqali qancha suv o’tishi 
gruntlarning suv o’tkazuvchanligi deyiladi. Gruntlarda erkin suvlarning xarakat 
tezligi sust bo’lganligi uchun uni laminar xarakat deb qaraladi va u 1856 yili Darsi 
tomonidan aniqlangan qonunga asosan bo’ysunadi. 
Suv oqimining xarakatini Darsi quyidagi bog’lanishli qonuniyat bilan 
belgiladi. 
Q = Kf * J *F* t ( 1)
Bu yerda Q – mahlum yuzadan o’tayotgan suv sarfi; 
Kf – filg’tratsiya koefitsienti deb ataluvchi ‘ro’ortsionallik koefitsienti; 
t - filg’tratsiya vaqti 
H 
J = ---------- - gidravlik gradient (suv bosimining kamayishini 
t
ko’rsatuvchi qiymat 
F – filg’trlanayotgan oqim yuzasining ko’ndalang kesimi. (1) ifodaning ikki 
tomonini ham F ga bo’lib, filg’tratsiya tezligini aniqlaymiz. 
Vf = Kf * J bundan 
Vf
Kf = ------------ = const 
J 
Yahni, Darsi bo’yicha berilgan grunt uchun filg’tratsiya koefitsienti 
o’zgarmas qiymatga ega.Filg’tratsiya koefitsienti sm/ sek yoki m/ sutka hisobida 
o’lchanadi.
J = 1ga teng bo’lganda filg’tratsiya tezligini ko’rsatadi. 
Filg’tratsiya koefitsienti gruntlarning filg’tratsiyalanish xossasini ko’rsatuvchi 
miqdoriy xarakteristika sifatida qabul qilingan. 
Gruntni suv sizish koeffitsientini aniqlash. 
Suv sizish koeffitsienti deb - gidravlik gradienti va ko’ndalang kesim yuzasi birga 
teng bo’lgan gruntdan sizib o’tkan suv miqdorini belgilovchi kattalikga 
aytiladi.Gruntlarda g’ovakligi bo’lganligi uchun, ulardan suv sizadi. Sizib 
o’tadigan suvni miqdori gruntni g’ovaklari katta kichikligiga va donalarini 
yo’ishqoqligiga bog’liq. SHuning uchun qumlarda sizuvchanlik, gillarga nisbatan 
juda kattadir. 
Suv sizuvchanlik to’g’risidagi qonuniyatlarini injenerlik masalalariga tadbiq 
qilish gruntlardan suvni sizib o’tish, xarakati, tezligi vaqt birligi ichidagi suvni 

---

sizish miqdori, amaldagi tajriba usullarini talabalarga ko’rsatib bilimlarini 
mustaxkamlashdir. Amaliy axamiyati: 
Gruntning suv sizuvchanlik koeffitsientini bilish - Bino va inshootlar 
‘oydevorlarini cho’kishini vaqt bo’yicha xisoblashda, xandaqlarga yerto’lalarga
(‘odvallarga), grunt suvlarini sizib chiqishini, yonbag’irliklardagi, grunt 
massivlarini surilish xodisalarini oldini olish, ochiq va yo’iq (drenajlarga) zak 
suvlari tizimlariga, suvni sizib chiqishi, suv xovzalarini dambalaridan, kanallarni 
qirg’oklari turg’unligini va boshqa joylariga suvni sizib o’tishidan xosil bo’ladigan 
surilishlarni xisoblashlarni imkonini beradi. 
Vazifasi: 
Zamin gruntlarini suv sizuvchanligini, Darsi qonunini laboratoriya sharoitida 
bajarilishini undagi talablarni, sizuvchanlikni aniqlashda ishlaydigan asbob -
uskunalarni ishlatish texnologiyalarini o’rgatishdir.
Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 
1. Grunt 
2. Asboblar KF-00 
3. Sekundomer 
4. Suv 
5. Xisoblash texnikasi 
6. CHizgichlar. 
7. KMK jadvallari, GOST va standartlar. 
Rasm 14.1 KF-00 asbobi: 1- o’lchovli suv baloncha; 2 – mufta; 3 – latun 
turi; 4 - filg’trlash trubkasi; 5 – tayanch taglik; 6 – stakan; 7 – grunt 
namunasi; 8 – filg’tratsiya trubkachalarini tik yo’nalish bo’yicha ko’zg’atuvchi 
vint; 9 – na’orli grudientni (qiyalikka) shkalasi.
Nazorat savollari 
1.
Guntlarning suv o’tkazuvchanligi deb nimaga aytiladi? 
2.
Lminar xarakat deb nimaga aytiladi? 
3.
Kim tomonidan aniqlangan qonunga asosan aniqlanadi? 
4. Q = Kf * J *F* t ifodani izoxlang. 
5. J anday aniqlanadi? 
6. filg’tratsiya tezligi qanday aniqlanadi? 
7. Kf ni aniqlang. 
8. Filg’tratsiya koefitsientini o’lchov birligi qanday? 

---

4- M A H R U Z A . 

MAVZU: Gruntlarning zichlanish ko’rsatkichlari 
M A H R U Z A r ye j a s i: 
4.1.Tashqi yuk tahsirida gruntlarning zichlanish qonuni.
4.2.Grunt deformatsiyasini aniqlash usullari.
4.1.Tashqi yuk tahsirida gruntlarning zichlanish qonuni. 
4.1 Cho’kuvchan binolar ostidagi gruntlarni suv bostirib namlash orqali 
zichlash. 
Lyossimon cho’kuvchan gruntlarni suv bostirib zichlash usulida, ularning 
xususiy og’irligi oshib o’z-o’zidan zichlanish xossasidan foydalaniladi. [13,14] 
Grunt suv tahsirida namlangach, uning boshlang’ich mustaxkamligi sekin 
‘asayadi va yuqorida joylashgan qatlamdan xosil bo’lgan bosimdan cho’kish 
sodir bo’ladi. Bunda gruntning ostki qismi zichlanadi, yuqori qatlam esa 
zichlanmagan holatda koladi. Suv bostirish natijasida grunt massasining hajmiy
og’irligi 1,2-2 martagacha oshadi va 6-9 m chuqurlikdan boshlab cho’kish 
natijasida gruntning mustaxkamlik ko’rsatkichi ortib,
siqilish ko’rsatkichi ‘asayadi. Cho’kish hodisasi to’xtagan holatiga yetgach, 
gruntdagi bosim va undagi mustaxkamlik va deformatsiyalanish xususiyati 
barkarorlashadi. Ammo ‘oydevor yukidan bunday muvozanat buziladi va
qo’shimcha kuchlanishlar zonasida gruntni zichlanishi va cho’kishi davom etadi. 
Gruntlarni suv bostirish usuli bilan yuqorida aytib o’tilgan usul yangi
qurilish boshlanadigan maydonlarda olib borish maqsadga muvofiq xisoblanadi.
Loyixalanuvchi va quriladigan binolarning xususiy og’irligi katta bo’lgan holda 
namlash usuli bilan gruntlarni zichlash tavsiya etiladi. Ushbu usul bilan gruntlarni 
zichlash II - chi ti’dagi gruntlarda qo’llaniladi. [13,14].Lyoss va lyossimon
cho’kuvchan gruntlarni ‘oydevor xandaklarini (katlovan) ni suv bostirganda,
cho’kish 30-40 sm gacha va undan ortiq bo’lgani kuzatilgan. Qurilgan bino 
ostidagi gruntlarni namlash orqali cho’kishi xususiyatini bartaraf etish.
Bino va inshootlarni ishlatishda ular qurilgan zaminlarni mahalliy 
namlanishi natijasida cho’kishlar xosil bo’lib bino tuzilmalarida ortiqcha 
deformatsiyalar ‘aydo bo’ladi. Bunday holatni oldini olish uchun dastavval grunt
cho’kishini to’xtatish, so’ngra binoni o’z holatiga keltirish kerak. 
CHo’kuvchanlikni yo’qotishni mahlum va amaliy yo’llaridan biri gruntni 
namligini oshirishdir. Bunday holatda qazilgan xandaklarni suv 
bostirib,cho’kuvchan grunt o’zining xususiy og’irligidan cho’ktiriladi.So’ngra
qurilish ishlarini tugatib, kayta namlanib, ‘oydevor yukidan belgilangan mehyorda 
cho’ktirish tashkil etiladi.SHunday tajribalar asosida Dushanbe shaxrida va 
Ukrainaning bir qancha shaharlarida binolar kurilgan. [14].Bino tuzilmalarida
cho’kish natijasida qo’shimcha zo’rikishlar hosil bo’lmaslik choralari ishlab
chiqiladi va amalda qo’llaniladi.Gruntni namlashda bino ‘oydevorlarining notekis

---

cho’kishini oldini olish kerak. Buning uchun avval cho’kish kam bo’lgan bino 
asosi namlanadi va asta sekinlik bilan boshqa uchastkalarga o’tiladi.Asoslarni 
tashkiliy namlashda cho’kuvchan gruntlarning bino asosidagi holatini yaxshi 
o’rganib chiqish so’ngra namlash jarayoniga o’tish kerak. 
Cho’kuvchan gruntlarda asos va ‘oydevor qurishning texnik- iqtisodiy
ko’rsatkich. Cho’kuvchan gruntlarda asos va ‘oydevorlarni o’rnatib, inshootlar
kurish va ularni ishlatish har bir yakka holatda o’ziga xos maxsus xususiyatga ega
bo’lib, bir qator faktorlarga bog’liq bo’lishi mumkin. 
Ilmiy-tekshirish idorasi tomonidan nazoratga olingan birinchi ti’dagi grunt 
sharoitida quriladigan to’kkiz qavatli yirik ‘anelli bino qurilishning texnik- 
iqtisodiy ko’rsatkichini taxlil qilish uchun asos va ‘oydevorlarning quyidagi 
variantlari ko’rib chiqilgan: [13,14] 
1) chuqurligi 3 m gacha bo’lgan gruntda og’ir yuk bilan zichlangan asosga 
tasmasimon yig’ma ‘oydevor o’rnatish; 
2) qalinligi 3 m bo’lgan grunt yostikda o’rnatilgan tasmasimon yig’ma 
‘oydevor o’rnatish; 
3) Asosi zichlashtirilgan xovuzlarda ‘oydevor ‘anellar o’rnatish; 
4) Kesimi 30x30 sm svay ‘oydevorni cho’kuvchan qatlamdan 1-2 m uzun 
qilib o’rnatish; 
5) Diametri 0,5 m bo’lgan quyma svayni cho’kuvchan qatlamidan 2 m
ortiq kilib kyyish. 
Ushbu holatlarda asos va ‘oydevor bar’o qilishda texnik- iqtisodiy
ko’rsatkichini taxlil qilish uchun kalinligi 4, 6, 8, 10 m li lyoss cho’kuvchan 
xususiyatli gruntlarda tajriba o’tkazilgan. Tajriba o’tkazilayotgan qatlamlardan 
keyingi qatlam ishonchli hajmiy og’irligi 1,65 t/m
3 
teng bo’lgan gilsimon
(suglinkali) zaminlardan iborat. [14] 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan variantlardan iqtisodiy eng tejamlisi uchinchi 
variant xisoblanadi. Bu variantda qoziq-’oydevor o’rnatishga nisbatan metall sarfi
3-4 marta, mexnat sarfi 1,8-2,2 marta va zamin ‘oydevor bar’o qilish sarf-
harajatlar 1,7-2,0 marta kamayishi isbotlangan. [13]
Ikkinchi ti’dagi gruntlarda ham bir necha turdagi ‘oydevorlar qurish o’zaro 
taxlil qilinganda eng tejamli variant - cho’kuvchan gruntni oldindan namlab 
zichlash usuli ekanligi isbotlangan. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan variantlardan
iqtisodiy nuqtai nazardan ko’rsatkichi eng ‘asti quyma qoziqli ‘oydevor o’rnatish
xisoblanadi. [13,14,17] 
4.2.Grunt deformatsiyasini aniqlash usullari.
Bino va inshootlarni notekis cho’kishdan himoyalash va cho’kuvchan 
zaminlardagi binolarni cho’kishining oldini olish asosan ularni suvdan himoya
qilish va ayrim konstruktiv tadbirlar belgilash bilan chegaralanib loyixalash yaqin
vaqtlargacha qo’llanilar edi. Tajriba va kuzatishlardan mahlum bo’lishicha 
bunday tadbirlar ishonchsiz bo’lib ko’’lab avariya holatlari yuz berishiga sabab
bo’lgan. Avariya holatini yo’qotish va binoni tiklash uchun sarf xarajatlar bino 
narxining 30 -40% ni tashkil etgan hollar oz emas. [13,14]. 
Ushbu
holatlarni xisobga olgan holda keyingi vaqtda lyoss va lyossimon cho’kuvchan 
gruntlarni zichlashga katta ahamiyat berila boshlandi. 

---

Albatta 
bino 
qurilishining 
nolinchi 
tsiklidagi 
harajatlar biroz
qimmatlashsada, binoni ishlatish davomida turli ko’rinishdagi cho’kishlarni oldi 
olinadi va qo’shimcha sarf xarajatlar kamayadi. 
Binolarning notekis cho’kishini oldini olish vaqtidagi mehyoriy 
yo’riknomalardagi talablarni bajarish bino va inshootlarning mustaxkamligini, 
ustivorligini va normal ishlashini tahminlaydi. Binolarda yo’l ko’yib 
bo’lmaydigan deformatsiyalarni hosil bo’lishi asosan injenerlik-geologik izlanish 
olib borishda, loyixalash va qurilishni tashkil etishda yo’l ko’yilgan 
xatoliklardan kelib chiqadi. 
Injener-geologik izlanish loyihalash ishini tashkil etish uchun muxim
bosqich xisoblanadi. SHuning uchun binolarda yo’l ko’yib bo’lmaydigan 
deformatsiyalar ‘aydo bo’lishda asosan qurilish maydonchasi asosining to’liq
o’rganmaganligi sabab bo’ladi. 
Zamin, ‘oydevorlar va binoni loyixalashda 
ham hatoliklar uchrab turadi. Bunda asosan qurilish olib boriladigan maydonlarga 
noto’g’ri baho berish va meyoriy xujjatlarga rioya kilmaslikdan kelib chikadi. 
Binolarda yo’l ko’yib bo’lmaydigan deformatsiyalar ‘aydo bo’lishiga sababchi 
ayrim muxim sabablarni keltiramiz : [13,14] 
1) Gruntga beriladigan bosimni kamaytirib belgilash, chuqurlik bo’ylab
o’zgarishini hato belgilash; 
2) Gruntning cho’kuvchanligini to’liq yo’qotmaslik; 
3) Kozik ‘oydevorlarni yuk ko’taruvchi qatlamgacha yetkazmaslik; 
4) Kozik ‘oydevorlarning yuk ko’tarish qobiliyatini yuqori belgilash
5) Yonlama bosimlarni xisobga olmaslik hollari. 
Cho’kuvchan gruntlarda bino va inshootlar kurishda ayrim hollarda
mehyoriy yo’riknomalarning talablari to’liq bajarilmay qolishi, qurilish-montaj 
ishlarini yetarlicha nazorat kilmaslik va loyihada ko’rsatilgan talablarni 
bajarilmay qolishi notekis deformatsiyalanishga va binolarda yoriklar ‘aydo
bo’lishi va sinishiga sabab bo’ladi. 
Bunday holatlar quyidagi ishlarni bajarishda sodir bo’lishi mumkin:
[13,14]. 
1) Gruntlarni zichlash jarayonida, yahni gruntlarni yetarli namlik ostida 
zichlash lozimligiga axamiyat bermaslik, gruntlardagi namlik kam yoki ortiqcha
bo’lib qolish hollari. 
2) Qoziq ‘oydevorlarni yetarlicha yoki loyihada ko’rsatilgan belgiga 
kokilmay qolishi, svay materialining yoki betonning mustaxkamligi ‘ast bo’lishi; 
3) Kuyma svaylarni bajarishda, kuyilayotgan svay tarkiblari tu’roq aralashib
qolishi, qoziq o’rni yaxshi tozalanmay qolishi va xokazo. 
Yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklar cho’kuvchan gruntlarda kurilgan 
binolarda notekis cho’kishlar sodir bo’lishini asosiy sabablaridir. 
Nazorat savollari 
1. Gruntlarni suv bostirish usuli bilan qanday ishlar amalga oshiriladi? 
2. Grunt deformatsiyasini aniqlash usullarini ayting. 
3.Injener-geologik izlanish loyixalash ishini tashkil etish qanday bosqich
xisoblanadi. 

---

4.Cho’kuvchan gruntlarda kurilgan binolarda notekis cho’kishlar sodir bo’lishini 
asosiy sabablari nima? 
5-Ma’ruza 
Qurilish maydonidagi injenerlik geologik izlanishlar 
Reja: 
5.1. Injener-geologik izlanishlardan asosiy maqsadi: 
5.2. Injener-geologik izlanishlari. 
5.3. Qurilish maydonida olib boriladigan ishlar. 
5.1. Injener-geologik izlanishlardan asosiy maqsadi: 
Bino va inshootlar zaminini yuk ko’tarish xolatini to’g’ri va aniq ba’olash, 
qurilish ishlarida eng mu’im bosqichlardan biri xisoblanadi. CHunki binoni ‘ishiq-
’uxta bo’lishi, uzoq davr ishlashi aynan shu bosqichda bajariladigan ishlarga 
bog’liq. Loyixalash ishlari avval qurilish maydonchasida geologik va 
gidrogeologik izlanishlar olib borishdan boshlanadi. Olingan ma’lumotlardan 
foydalanib, bino va inshootlarning ‘oydevor materiallari va ularni o’lchamlari 
aniqlanadi. 
-inshootni bar’o etishda, foydalanishda yuz berishi mumkin bo’lgan geologik va 
gidrogeologik o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlash; 
- gruntlarda yuz berishi extimoli bor o’zgarishlarni o’rganish va ularni 
quriladigan inshootlarga ta’sirini ba’olash; 
- bino va inshootda xavfli xolatlar ‘aydo bo’lish oldini olish uchun zaruriy 
ma’lumotlar to’’lash; 
- bino va inshootlarni xisoblash va natijalash uchun zarur bo’ladigan zamin 
gruntining fizik va mexanik xususiyatini o’rganish. 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ishlarni bajarish va ularni yaxshi ‘amda samarali natija 
berishi uchun quyidagilarga eotiborni qaratish kerak: 
- quriladigan bino yeki inshootning turi, maqsadi, konstruktiv tuzilishini 
xisobga olish; 
- binoni loyixalashda amaliy izlanish xajmining tegishli bosqichga mos 
kelishi; 
- izlanishlarni xar bir bosqichda aniq biror maqsadni nazarda tutish va xokazo. 
Ushbu muammolarni o’zida qamrab olgan injener-geologik izlanishlar natijasi 
loyixalanaetgan bino va inshootning mustaxkamligini, bikrligini va ustivorligini 
taominlashi masalalarini ‘al etishi kerak. 
Bino va inshoot turini tanlash qurilish maydonichasining sharoitiga bog’liq 
bo’lib, ularning eng mu’imlari quyidagilardan iborat: 
- gruntlarni qatlamlanish xolati; 
- grunt qatlamlarining qalinligi va ularni ustivorlik shartlari; 
- qatlamlarning tarkibi, xossalari va yeshi; 

---

- grunt cho’kuvchanligi va o’ta cho’kuvchanlik xossalari. 
Bundan tashqari gruntning muzlashi, ularning bo’rsishi, ko’’chishi, sizot 
suvlarining satxi va ularning yil davomida o’zgarishi, ularning ‘oydevorlariga zarar 
yetkazish darajasi kabi ko’rsatkichlarni xisobga olish zarur. 
Tabiatda uchraydigan tog’ jinslaridan zamin sifatida foydalanishda, asosan, 
quyidagi 3 xolatga duch kelish mumkin.
a) bir jinsli qatlam yagona tog’ jinslaridan tarkib to’gani uchun uning tashqi 
bosim ta’siridan zichlashishi bir xil bo’ladi. SHuning uchun bunday zaminlar 
inshoot uchun eng qulay; 
b) turli jinsli tekis yotiq qatlam ‘am zamin sifatida foydalanishda maqsadga 
muvofiq. Agar ‘oydevor tag yuzasi yetarli qalinlikdagi qatlamga joylashtirilsa, 
qatlamning tekis yotiqligi sababli inshootning cho’kishi ‘am bir xilga yaqin 
bo’ladi; 
v) turli jinsli notekis qatlam zamin sifatida eng noqulay xisoblanadi. Bunday 
xolatda gruntlar xususiyati va yuk ko’tarish qobilyati bilan bog’liq bo’lgan 
ularning turg’unligi va chidamliligi sinchiklab o’rganilishini talab etadi.
Yuqorida aytib o’tilgandek, inshootni loyixalash jarayoni bilan bog’liq 
bo’lgan barcha sharoitlar injenerlik geologiyasi va gidroglogiyaga oid izlanishlarni 
mukammal olib borishni taqozo etadi.
Injener-geologik va gidrogilogiyaga oid izlanishlar ikki bosqichli reja 
asosida olib boriladi. 
1 - bosqich - loyixa to’shirig’i deb atalib, unda qurilish maydonida olib 
borilgan umumiy izlanishlar natijasi yig’iladi. 
2 - bosqich - ish chizmasi deb yuritiladi. Ishlanishlarning bu bochqichda 
asosan, qurilish maydoniga moslab kiritilgan aniq ma’lumotlar to’’lanadi. 
5.2. Injener-geologik izlanishlari. 
Bino yoki inshoot qurilish maydonchasini ba’olashda yuqorida aytib o’tilgan 
izlanishlar natijasidan foydalaniladi. Qurilish olib boriladigan maydonlarning 
tasviri 1:100, 1:500 miqyosda chiziladi va loyixalash bosqichida quyidagi 
masalalarni yoritish tavsiya etiladi: 
- tabiy sharoitlar xaqida ma’lumotlar; 
- er yuzasining tuzilish xususiyatlari; 
- yaqin masofada joylashgan suv ‘avzalari (‘ovuz, ariq, ko’lmak suv va x. k.) 
ularning joylashishi va oqimi; 
- qurilish maydonining iqlimi; 
- zilzila yoki boshqa geologik o’zgarishlarga oid ‘odisalar ‘aqida ma’lumotlar; 
- gruntlarning xosil bo’lishi, ularning qatlamlanish xolati; 
- yer osti suvlarining sat’i, o’zgaruvchanlik darajasi; 
- gruntlarning o’’irilishga, cho’kuvchanlikka, nurash va bosh xodisalarga 
moyilligi; 
- gruntlarning muzlash qatlamlari va bosh. 

---

Mazkur ma’lumotlar, o’z navbatida, zamin gruntlari to’g’risida umumiy 
xulosa chiqarib, injener-geologik izlanishlarga oid ishlarni quyidagi xajmda olib 
borishni belgilab beradi: 
- burg’ilash yoki shurflash yordamida gruntlardan namuna olish; 
- olingan namunalar ustida tadqiqod ishlari olib borish; 
- yaxlit yuklar yordamida dala sharoitida gruntlarni siqilishga tekshirsh; 
- sizot suvlari sat’ini uzil-kesil belgilash; ularning kimyoviy xossalarini 
o’rganish; 
- gruntning suv sizidirish xususiyatini aniqlash; 
- qoya gruntlar uchrasa, ularning yoriqlarini o’rganish; 
- temirdan yasalgan yer osti qurlimalari chirishida grunt ta’sirini belgilash va 
boshqalar. 
Gruntlarni burg’ilash va shruf yordamida tekshirish izlanishning asosiy 
usullaridan biri xisoblanadi. Uning natijasida maydon gruntlari qatlami, ularning 
‘aydo bo’lishi, tarkibi va tuzilishi qoya bo’lmagan qatlam gruntlarining 
aralashmalari va xususiyatlari, ularning namligi, zichligi ‘amda sizot suvlariga oid 
ma’lumotlar aniqlanadi. Qoya gruntlarinig esa yorilish darajasi, ularning yo’nalishi 
nurash chuquriligi va bosh. o’rganiladi. 
Burg’i quduqlari va shruflar soni joy sharoitiga moslab belgilanadi. Agar 
jinslarning chuqurligi 5-6 m dan oshmasa, u ‘olda izlanish ishlarining barchasi 
shruflar yordamida bajariladi. To’rtlamchi davr yotkiziqlari juda qalin bo’lgan 
xolatlarda esa shurflar soni yer osti suvlarini xisobga olib, umumiy izlanish ishlari 
miqdoriga nisbatan 5 foizni, aks xolda esa 20 foizni tashkil etishi mumkin. 
Burg’i va shruflarga yordam sifatida ‘amda izlanish ishlarini qisqartirish va 
tezlatish maqsadida geofizik usullar (elektr qidruv, seysmik o’lchov asboblari, 
jiddiy izoto’lar va bosh.) dan foydalanilidi. Bu usullar yordamida yer osti 
suvlarining xolati, xarakat yo’nalishi, oqim tezligi ‘amda baozi injener-
geologiyaga oid maxsus satxlarni, o’’irilish bo’shliqlarini, shuningdek, muzlagan 
gruntlar orasidagi erigan joylar ko’lamini aniq o’rganish mumkin. 
Tajriba ustaxonasi tadqiqotlari o’tkazishga mo’jallangan maydonlardan 
grunt namunalari olish uchun umumiy izlanish ishlarining 20 foizi ‘ajmida chuqur 
kovlash ishlari belgilanadi. SHruf yoki buyrug’i quduqlari soni qurilish maydonini 
tashkil etuvchi qatlamlarning murakkablik daraasiga moslab aniqlanadi. Masalan, 
oddiy maydonlarda ikkita, o’rta murakkablikda uchta murakkabda esa beshtacha 
bo’lishi mumkin. 
Namunalar barcha grunt qatlamlaridan olinadigan joylar orasidagi masofa tik 
yo’nalish bo’ylab bir metrdan oshmasligi shart. Xar bir chuqurlik (shruf yoki 
burg’i qudug’i) dagi bog’langan grunt qatlamlaridan kamida bittadan yaxlit 
(10x10; 20x20 sm) tabiiy tuzilishi va namligi saqlangan ‘olda namuna olish tavsiya 
etiladi. Bir jinsli qatlamdan tik yo’nalish bo’yicha uchta (yuqori, o’rta, ostki 
qismidan) namuna olinadi. 
Yirik zarrali gruntlar ‘ajmiy og’irligi, donadorlik tarkibi va qiyalik burchagi 
dala sharoitida o’tkaziladigan tajriba yordamida aniqlanadi. 
Er satxining muzlash chuqurligini aniqlash uchun maxsus tekshiruv ishlari 
olib borish kerak. Agar maydon miqyosida binokorlik ishlariga aloqador fizik - 

---

geologiyaga oid jarayonlar (grunt siljishi, jar xosil bo’lish, ko’’chish, o’’irilish va 
x.) yuz berishi mumkin bo’lsa, ularni o’rganish uchun tekshiruv olib boriladi. 
Gruntlarning jiddiy ko’’chish xolatlari sezilsa, ularning ta’sirini maxsus tajriba 
‘oydevorlari yordamida aniqlash kerak.
Bino va inshoot ish chizmasini bajarish bosqichida yuqoridagi ishlarni 
xulosalariga tayanib qurilish maydoni bo’yicha aniqliklar kiritiladi, grunt 
qatlamlarining qirqimlari chizilib ular chuqur o’rganiladi. 
Qurilish maydonlari bir jinsli qatlamdan iborat bo’lsa, burg’i chuqurlarini 
xar 100 m ga bittadan qazish tavsiya etiladi. Agar murakkab yoki yer ostida bo’sh 
qatlamlar uchrasa, chuqurlar orasi 20 m gacha qisqatirilishi mumkin. 
Burg’i qudug’i va shruflar chuqurligi zaminning siqiluvchan qatlamiga qarab 
belgilanadi. Qoya jinsli qatlamlarga duch kelinsa, qoyani 0,5 

1,0 m gacha 
burg’lanadi. 
Izlanishning bu bosqichdan avval boshlangan tekshiruv ishlari davom 
ettiriladi. Bunda injener-geologik nuqtai nazaridan maydonning tuzilishiga qarab 
shurf va quduqlar soni 30-40 foizga ko’’aytirilishi mumkin. Ulardan tajriba 
tadqiqotlari uchun qo’shimcha namunalar olinadi Loyixa to’shirig’i bosqichda 
olingan ma’lumotlarni yanada chuqurroq tekshirish maqsadida tajriba ishlari (suv 
so’rish, suv quyish, grunt, grunt yuk ko’tarish qobiliyatini yaxlit yuklar yordamida
o’rganish va ‘. k.) belgilanadi. Baozan, masalan, uskunalar ‘oydevorlarini 
loyixalashda gruntlarning tekis va notekis zichlanish koeffitsientlarini aniqlash 
talab etiladi. Bunday talablarni amalga oshirish tegishli ‘oydevorning ishlash 
sharoitiga bog’liq. 
Sunoiy zaminlar va qoziqli ‘oydevorlar qo’llashga oid izlanishlar alo’ida 
dastur asosida dala sharoitida (qoziqlar qoqish, gruntlarni shibbalash, ularga turli 
qorishmalar yuborish v. ‘.) olib boriladi. 
‘ozirgi vaqtda res’ublikamizning barcha yer maydonlari yetarlicha o’rganib 
chiqilgan va tegishli idorlarda ushbu ma’lumotlar saqlanadi. 
Injener-geologik qirqimlar umumiy izlanishlarning eng mu’imi xisoblanadi 
va yer sirtini o’rganish bilan chegaralanadi. 
Metodologik qirqim quyidagilarni o’z ichiga oladi: qurilish maydoning 
shart-sharoitlari (siljish, cho’kish, o’’irilish ‘odisalari, zilzilalar) va qurilish 
maydoni gruntlarning xossalari. Ilanish vaqtida gruntlardan namunalar olinadi, 
quduqlardagi suvning xolati o’lchanadi, tog’ jinslarining bir-biriga nisbatan 
joylashishi aniqlanadi. Injener-geologik (litologik) qirqim majmuasining asosiy 
bo’lagi bo’lib turli o’xshash sharoitlarda olib borilgan qurilishlardan olingan 
ma’lumotlar ‘am xizmat qilishi mumkin. Ilgargi bunyod etilgan va xozirgi vaqtda 
foydalanishda bo’lgan inshootlarning xolatlari (cho’kish, yorilish, egilish, suv 
sizdirish va ‘. k.) kuzatiladi. SHuningdek, bu inshootlarda qo’llanilgan 
‘oydevorlarning turi va ularni qurishda kuzatilgan qiyinchiliklar o’rganiladi. Bu 
olingan ma’lumotlarning barchasi xar tomonlama o’rganilib, yer sat’ini yorituvchi 
(to’ografik) ‘amda geologiyaga oid xaritalarga to’’lanadi. SHuning uchun ‘am bu 
izlanishlarning yakuni bo’lib injener-geologik tasviri xaritasi xizmat qiladi. 
Tog’ jinslarini o’rganish. Bu bosqichda ‘al etuvchi vosita tog’ jinslarini 
o’rganish bilan bog’liq bo’lgan geologik izlanishlaridir. 

---

Tog’ jinslari quyidagi usullar yordamida o’rganiladi: usti ochiq yo’laklar, 
shurf, burg’ilash, zovur va yer osti yo’lagi va ‘.k.