Mahsuldor qatlamlarni ochish va

1.2-rasm. Donadorlik tarkibi 
gictogrammaci 
1.3-rasm. Donadorlik
tarkibining yarim logarifmik 
tacviri 
1.2-jadval 
 
T/r 
Zarrachalar
diametri, mkm 
Zarrachalar 
og„irligi, gr 
Zarrachalar 
og„irligining
umumiy maccaga 
nisbati, % 
Umumiy
og„irligi,% 
 
1. 
0-0,1 
1 
0,67 
0,67 
2. 
0,1-1,0 
2 
1,33 
2,0 
3. 
1,0-10,0 
12 
8,00 
10,00 
4. 
10,0-20,0 
28 
18,67 
28,67 
5. 
20,0-30,0 
47 
31,33 
60,00 
6. 
30,0-40,0 
45 
30,00 
90,00 
7. 
40,0-50,0 
15 
10,00 
100,00 
Жами 
150 
100,00 
Bu grafikda ordinata o‗qida zarrachalar og‗irligining umumiy og‗irligiga nisbati 
foiz hisobida, absissa o‗qida esa zarrachalar diametrining logarifmi qo‗yiladi.
Tog‗ jinslarining har turliligini tavsiflash uchun odatda d60 va d10 nuqtalarning 
nisbati olinadi. 
ya‘ni: 
n
d
d

60
10
(1.4) 

---

bu erda: n – tog‗ jinslarining tarkibi har xilligini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent.
Odatda, neft va gaz qatlamlari uchun 1,1 dan – 20 gacha o‗zgarishi mumkin. 
Ana shu koeffitsiyentning katta-kichikligiga qarab quduqlar ostiga o‗rnatiladigan 
filtrlar (sizgich) tanlanadi.
1.3. Tog„ jinslarining kovakligi 
Tog‗ jinslari ichidagi bo‗shliqlar ularning kovakligini bildiradi. kovaklik esa, o‗z 
navbatida, g‗ovaklilik koeffitsiyenti bilan tavsiflanadi. 
Tog‗ jinsi ichidagi hamma bo‗shliqlar hajmining (V
bo‗sh
) umumiy tog‗ jinsi 
hajmiga (V
u
) bo‗lgan nisbati to‗liq (yoki mutloq) kovaklik koeffitsiyenti deyiladi. 
umum
sh
bo
V
V
m
'

(1.5) 
bu erda: m – g‗ovaklilik koeffitsiyenti;
sh
bo
V
'
– tog‗ jinsidan yacalgan namuna 
ichidagi bo‗shliqlarning umumiy hajmi; 
umum
V
– namunaning umumiy hajmi. 
G‗ovaklilik koeffitsiyenti foizda yoki unli birlikda o‗lchanadi. Tog‗ jinsidagi 
bo‗shliqlar hosil bo‗lish jarayoniga qarab ikki turli bo‗ladi – birlamchi va ikkilamchi 
bo‗shliqlar. Birlamchi bo‗shliqlarga zarrachalar, qatlamchalar orasidagi bo‗shliqlar 
va uzoq geologik davrlarda yotqiziqlarning paydo bo‗lish vaqtida hosil bo‗lgan 
bo‗shliqlar kiradi. Ikkilamchi bo‗shliqlarga esa har xil tektonik harakatlar oqibatida 
yangidan paydo bo‗lgan katta darzliklar, tog‗ jinslarining maydalanishidan, erishidan 
va h.k.lardan paydo bo‗lgan bo‗shliqlar kiradi.
Tog‗ jinslari bo‗shliqlarining tuzilishi ularning donadorligiga, shakliga, katta-
kichikligiga, kimyoviy tarkibiga bog‗liq bo‗ladi. Bundan tashqari, katta va kichik 
kovaklarning nisbatiga qarab, tog‗ jinslarining bo‗shliqlari turli-tuman bo‗ladi. 
Ko‗pincha bu kovaklar va bo‗shliqlar o‗zaro birlashib, tog‗ jinslarining kanallarini 
tashkil qiladi.
Kovaklik kanallari o‗zlarining kattaligiga qarab neft va gaz qatlamlarida uch 
turda bo‗ladi:
1. Yirik kapillyar kanalchalar – diametri 0,5 mm dan yuqori. 
2. Kapillyar kanalchalar – diametri 0,5 dan 0,0002 mm gacha. 

---

31
3. o‗ta mayda kapillyar kanalchalar – diametri 0,0002 mm dan kichik. 
Birinchi tur kanalchalardan neft, suv va gaz bemalol harakatlanadi, ikkinchi tur 
kanalchalarda esa kapillyar kuchlar natijasida harakatlanish bo‗ladi. O‗ta mayda 
kapillyar kanalchalarda umuman harakat bulmaydi. 
Tog‗ jinslarining kovakliligini ta‘riflashda to‗liq g‗ovaklilik koeffitsiyenti 
hamda tog‗ jinslarining ctatik yoki dinamik holatini tavsiflovchi ctatik foydali hajm 
va dinamik hajm tushunchalari ham mavjud. 
Tog‗ jinslarining