Mahsuldor qatlamlarni ochish va

СРЕДЫ 
И 
ПОДЗЕМНЫХ НЕДР ПРИ ВСКРЫТИИ ПРОДУКТИВНЫХ 
ПЛАСТОВ
468 
Глоссарий 
477 
Фойдаланилган адабиётлар
486 
 

---

Kirish 
 
O‗zbekiston Respublikasida prognozi (10 mlrd tonnaga yaqin shartli 
yonilg‗ilar) va isstiqboldagi (2 mlrd tonnaga yaqin shartli yonilg‗i) resurslari 
joylashgan juda katta konlar hamda oldindan neft, gaz va kondensat (550 mln.t
shartli yonilg‗i) zaxiralari baholangan.
Bu uglevodorodlarning zaxiralarini ishlashga va ekspluatatsiya qilishga kiritish 
uchun o‗zlashtirilgan obyektlarda mos holda uzoq muddat xizmat qiladigan 
quduqlarni burg‗ilash va kerakli sharoitlar bilan ta‘minlash zarur. Bu quduqlarning 
mahsulligi katta qiymatda QQTZsining (qatlamda quduq tubi zonasining) holatiga 
bog‗liqdir.
Mahsuldor qatlamlarni ochish quduqlarni tugallashning davomi bo‗lib, 
mahsuldor qatlamni burg‗ilash va uni sifatli ochilishiga bog‗liq bo‗lgan asosiy 
muammolardan 
hisoblanadi 
[6,8,13,41]. 
QQTZsining 
filtratsiya-sig‗imdorlik 
koeffitsiyentining asosiy ko‗rsatgichlari g‗ovaklik va o‗tkazuvchanlik hisoblanadi. 
Quduqlarni qurish jarayonida mahsuldor qatlamlarni ochish katta ahamiyatga 
ega bo‗lib, qaysiki, ishlatish, qazib oluvchi va haydovchi quduqlarning qurilishida 
asosiy masalalardan biri hisoblanadi: ishlatish bosqichidagi neft va gaz konlari 
uyumining mahsuldor qatlamidan rejalashtirilgan flyuidlarni qazib olishni 
ta‘minlashdir. 
Bu yerda g‗ovaklik va o‗tkazuvchanlik oralig‗idagi bog‗lanish g‗ovaklik 
muhitining tuzilmasiga bog‗liqdir. Bu bog‗lanishlar tog‗ jinslari katta bo‗lmagan 
qiymatda ham noyaxlit bo‗lganda ham g‗ovaklik muhiti tuzilmasining koeffitsiyenti 
qiymatini katta oraliqda tavsiflanadi.
Qatlam flyuidlari jadallashgan holda olinganda kollektorning filtratsiya 
xossasining o‗zgarish qonuniyati boshqacharoq bo‗ladi. Bir nechta mualliflarning 
tavsiyasiga muvofiq [6] drenajlashtirish usullari konlarni ishlatishning boshlang‗ich 
bosqichlarida qo‗llanilishni afzaldir chunki, boshlang‗ich davrdagi qatlamning yuqori 
bosimi quduqni ekspluatatsiya qilishning optimal rejimiga tezroq olib chiqishiga 
imkoniyat beradi, ya‘ni bu usulni amalga oshirish uchun nisbatan katta bo‗lmagan 
texnik vositalar talab qilinadi. Bu oxirgi holatlar qiyin sharoitda joylashgan konlarni 

---

15
ekspluatatsiya qilishda juda muhim hisoblanadi. Drenajlash usulining mohiyati 
qatlamdan yuqori depressiyada katta miqdordagi suyuqlik hajmini qazib olishdan 
iboratdir. 
Bu drenajlashtirish usulining ilgaridan konlarda qo‗llanilishiga va davriy 
texnik adabiyotlarda ularning samaradorligini keng qo‗llanilishiga qaramasdan 
hozirgi vaqtgacha mahsuldor qatlamlarni sifatli ochib drenajlashtirishning fizik 
asoslari bir qator holatlarini to‗liq qoniqtira oladigan asosi yaratilmagan. 
Mahsuldor qatlamlarni ochish birlamchi va ikkilamchi usullarga bo‗linadi. 
Birlamchi ochish mahsuldor qatlamlarni quduqlarni qurilishi jarayonida burg‗ilab 
amalga 
oshiriladi. 
Ikkilamchi 
ochish 
mahsuldor 
qatlamning 
oralig‗iga 
mustahkamlash quvurlarini tushirish va sementlash, mahsuldor uyum kollektoridan 
flyuidlarni qazib olish uchun quduq va qatlam orasida gidrodinamik aloqa o‗rnatishda 
amalga oshiriladi. 
Mahsuldor qatlamlarni ochish sifati ko‗p holatlarda quduq tubi zonasining 
holatiga bog‗liq bo‗ladi ya‘ni, qatlamdan oqim chaqiriladi va quduqlar 
o‗zlashtirilganda qatlam flyuidlari (neft, gaz) kirib keladi. Shunday qilib, mahsuldor 
qatlamlarni ochish quduqlarni o‗zlashtirishda, ularni ishlatishga kiritishda hamda 
konlarni neft va gaz 
debitlarini
ishlashda rejalashtirilgan loyihaviy hujjatlarga 
erishishda muhim rol o‗ynaydi.
―Mahsuldor qatlamlarni ochish va quduqlarni o‗zlashtirish ya‘ni, mahsuldor 
qatlamlarni birlamchi va ikkilamchi sifatli ochishda kollektorlik xossalarini maksimal 
darajada saqlab qolish, oqimni chaqirish va quduqlarni o‗zlashtirish kabi jarayonlarni 
va muammolarni o‗rganishga qaratilgan. 
Mahsuldor qatlamlarni ochish jarayonlarida fizik va fizik – kimyaviy 
texnologik ta‘sir etishlarning natijasida qatlam quduq tubi atrofi zonasida filtratsiya 
sig‗imdorlik xossalarini o‗zgarishi sodir bo‗ladi. 
Qatlamda quduq tubinig zonasida ifloslanish holati sodir bo‗lganda oqimlarni 
chaqirishda qo‗shimcha gidrodinamik qarshiliklar paydo bo‗ladi va bu qarshilikni 
yengib o‗tish uchun qo‗shimcha bosimning pasayishi sodir bo‗ladi. Konlarni 
ishlatishni loyihasi bo‗yicha belgilangan neft yoki gaz olish, qatlam va quduq tubi 

---

bosimi (qatlamga depressiya ) oralig‗idagi farqlarni oshirib yuboradi. Shunday 
holatlar bo‗ladiki, qatlamga beriladigan depressiya bosimi bu qo‗shimcha qarshilikni 
yenga olmaydi va neft va gaz oqimini qatlamdan olib bo‗lmaydi yoki mahsulotlarni 
qazib olish ko‗rsatgichlari rejalashtirilgan ko‗rsatgichdan past bo‗ladi. 
Ko‗pgina tadqiqotchilar mahsuldor qatlamni samarali drenajlashtirish qatlam 
bo‗ylab suyuqlik harakatining tezligini oshirish bilan ya‘ni yuvuvchi suyuqlarning 
filtratlari va boshqa berkituvchi materiallar neft bilan birgalikda va qatlamning 
g‗ovaklik muhitidan olib chiqiladi deb hisoblashadi. 
Bundan tashqari ya‘ni, boshqa tushintirishlar ham mavjud: drenashlatirishda 
qatlamga beriladigan qarshi bosimni kamaytirish evaziga qatlamning kkam 
o‗tkazuvchan kollektorlaridan neftni quduqqa kirib kelishi sodir bo‗ladi. 
Shunday qilib mahsuldor qatlamlarni sifatli ochish masalalari dolzarb 
hisoblanadi.―Mahsuldor qatlamlarni ochish va quduqlarni o‗zlashtirish ― 
jarayonlarining muammolari ―quduq - qatlam‖ tizimi quduqlarni qurish jarayonlarida 
birlamchi va ikkilamchi ochishda kollektor va flyuidlar bilan to‗yingan kollektorlarda 
sodir bo‗ladigan fizik-kimyoviy jarayonlarning texnologik suyuqliklar bilan o‗zaro 
ta‘sirini o‗rganadi. O‗rganish natijasida qatlamlarni birlamchi va ikkilamchi ochish 
jarayonlarini texnik – texnologik asoslash hisoblanadi.
Bu sohani o‗rganish kolloid eritmalarni kimyosini, quduqlarni tugallash, 
quduqlarni geofizik tadqiqotlash, neft va gaz konlarni ishlatish va foydalanish 
sohalari bo‗yicha bilimlarni talab qiladi. 
Kolloid kimyo bilish texnologik suyuqliklarni turi va retsepturasini, mahsuldor 
qatlamlarni birlamchi va ikkilamchi sifatli ochish uchun eritmalarning parametrlarini 
asoslash uchun zarur bo‗ladi. 
―Quduqlarni tugallash‖ jarayoni bilish ishlatish quduq tubining optimal 
konstruksiyasini, mahsuldor qatlamlarni birlamchi ochish uchun tejamkor texnik-
texnologik yechimlarni tanlash, mahsuldor qatlamlarning gorizontini ikkilamchi 
ochish uchun optimal texnologiya va texnik vositalarni tanlashda qo‗llaniladi. 
Quduqlarda geofizik tadqiqotlashni olib borish bilan bog‗liq holda:

---

17
-mahsuldor qatlamlarni birlamchi ochishda qatlamga burg‗ilash eritmalarining 
filtratlarini singib (filtrlanib) borish zonalarini aniqlash; 
-quduqlarni tugallash ishlari sifatli bajarilgandan keyin ishlatish obyektlarida 
ikkilamchi ochishni samarali olib borishni ta‘minlash amalga oshiriladi.
Neft va gaz konlarini ishlatish va ulardan foydalanishda mahsuldor qatlamlarni 
ochish masalasini aniqlash neft va gaz konlarini tejamkor ishlatishda quduqlarni 
qurilish davrida asosiy qarorlarni qobul qilish maqsadli yo‗nalish hisoblanadi. 
Mahsuldor qatlamlarni ochish masalasi – burg‗ilab qatlamlarni birlamchi 
ochish vaqtida va perforsiya qilib ikkilamchi ochishda kollektorlik xossalarini 
maksimal darajada saqlash, quduqlarni qurishda avariyasiz hamda yer osti 
boyliklarini va atrof muhitni xavfsizligini ta‘minlash juda muhim hisoblanadi. 
Qatlamning joylashishini geologik sharoitiga mos holda mahsuldor qatlamlarni 
birlamchi ochishda uning tuzilishi va flyuidlarning to‗yinganligi, qatlamga burg‗ilash 
eritmasining qattiq fazalari va filtratlarini minimal kirishini, qatlam kollektorlarini 
o‗tkazuvchanligini minimal pasayishini ta‘minlaydigan burg‗ilash eritmasining turi 
va parametrlari tanlanadi. Buning uchun geofizik tadqiqotlar olib borish natijasida 
quduq haqida sifatli va yetarlicha to‗laqonli ma‘lumotlar olinadi. 
Quduqlarni burg‗ilash jarayonida burg‗ilash eritmasining zichligiga bog‗liq 
holda quduqlarni yuvish rejimi va tushirish-ko‗tarish operatsiyasi tezligiga bog‗liq 
gidrodinamik yuklanmalarni to‗g‗ri tanlanishi qatlamga repressiyada minimal 
bosimni berish ta‘minlash talab qilinadi. 
Mahsuldor qatlamlarni ikkilamchi ochish vaqtida asosiy masalalar ―quduq – 
qatlam‖ 
tizimida 
ishonchli 
gidrodinamik 
aloqani 
yaratish, 
quduqning 
mustahkamligini saqlash va qatlamlarni sifatli ajratish dolzarb hisoblanadi. Qatlam 
bilan quduqni gidrodinamik aloqasining sifati perforatsiya kanallarining chuqurligiga, 
perforatsiya teshiklarining zichligi, qo‗llaniladigan perforatsiya suyuqligining tarkibi, 
ikkilamchi ochish vaqtida qatlamga beriladigan repressiya kattaligi hosil qilinadigan 
gidrodinamik kanallarni samaradorligi ko‗rsatgichini belgilaydi.
Mahsuldor qatlamlarni geologik tuzilishi holatida neft uyumlari uchun 
gazsuvlilik qatlamlarini yaqin joylashishi hamda gaz konlarida neftsuvlilik 

---

qatlamlarida, ikkilamchi ochish vaqtida quduqlarni mustahkamligini ishonchli 
saqlashda va qatlamlarni ajratishda yuqori samaraligini ta‘minlash, kolonna orqasida 
oqimlarni paydo bo‗lish ehtimolligining oldini oladigan perforatsiya turini tanlash 
ilmiy jihatdan asoslanadi.
Qatlamlarni neft beraoluvchanligini oshirish sohasida olib borilayotgan 
tadqiqotlar qoldiq neftlarning zaxirasini kamaytirishga qaratilgan bo‗lib, murakkab 
tog‗ geologik sharoitida (kam o‗tkazuvchan, yaxlit bo‗lmagan, bo‗linib ketgan, 
suvlangan qatlamlar, karbonat kollektorlari, neftgaz uyumlari va h.k.) iqtisodiy 
jihatdan foydali ko‗rsatgichdagi qismini o‗zlashtirilgan usullarda ishlatish samarasiz 
hisoblanadi. 
Neft konlarida suvlangan qatlamlardan qoldiq zaxiralarni qazib chiqarish 
muhim hisoblanadi. Konlarni ishlatishning so‗nggi bosqichida qoldiq neft zaxiralari 
(mahsulotning suvlanishi 90% dan yuqori) katta ko‗rsatgichda bo‗ladi. Neft 
zaxirasini qazib chiqarishni oshirish, mahsulotning suvlanganligini pasaytirish, shu 
bosqichda qazib chiqarishni barqarorlashtirish yoki ko‗tarish – neft qazib chiqarish 
tarmoqlarida birinchi masala hisoblanadi. Qoldiq neft zaxiralarining eng qiyin 
kategoriyalarida ayniqsa, suv bostirish yuqori samarali konlarda, qatlamlarni eng 
so‗nggi neft beraoluvchanligi 60% dan oshganda qatlamdagi neft tarqalgan va qatlam 
bo‗yicha tizimsiz holatda joylashgan bo‗ladi hamda yuqori darajada suvga 
to‗yinganlik neftni har qanday ishchi agent bilan kontaktlashuvga to‗sqinlik qiladi.
Hozirgi vaqtda zaxira bosqichidagi neft qatlamlarini beraoluvchanligini 
oshirishning ma‘lum bo‗lgan va sanoat miqyosida o‗zlashtirilgan bir nechta yaxshi 
usullari mavjud va ulardan samarali foydalanilmoqda (bu usullarni keyingi boblarda 
to‗liq ko‗rib chiqamiz): 
suvgazli; fizik-kimyoviy; mikrobiologik; tulqinli. 
Bunday neft zaxiralariga suv haydalgandan so‗ng qoldiq neftlarni chiqarish 
usullari har xil turdagi modifikatsiyalarda qo‗llaniladi. Bu usullarni sanoatda 
qo‗llashda murakab fizik-kimyoviy, gazodinamik, mikrobiologik, gravitatsiyali-
seysmik 
jarayonlar, 
optimal bo‗lmagan katta natijalarni chiqarishdagi 

---

19
tavakkalchiliklar qilishni, keng tomonli tadqiqotlar va kon sinov ishlarini olib 
borishni taqoza qiladi.

---