Mahsuldor qatlamlarni ochish va

P
V
V





0
(1.1) 
P
V
V




0

(1.2) 
bu yerda: 
∆V
- bosim qiymatining 
ΔP
ga o‗zgarganda tog‗ jinsi g‗ovakligi 
natijasida hajmining o‗zgarishi, m3; 
β
- g‗ovak muhitning elastik hajmi o‗zgarishi, Pa-1. 
Neft tarkibli tog‗ jinslarining elastik hajmiy koeffitsienti laboratoriya 
sharoitlarida aniqlangan qiymatlari 
β
=(0.3’2).10-5 Pa-1 oraliqlarida o‗zgaradi. 
Tog‗ jinslarining elastik hajmi koeffitsienti uncha katta qiymatga ega bo‗lmasa 
ham, neft va gaz g‗ovaklik muhitining ham elastik deformatsiya jarayoni qatlam 
holatiga amaliy jihatdan ta‘sir qiladi. 
Qatlam holatida neft va gaz qazib olishda bosim o‗zgarganda bu qiymat 
miqdor bo‗yicha oshadi. Shuning uchun tog‗ jinsining mustahkamligi, siqilishi va 
yorilishi kabi tavsiylarini bilish amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa tog‗ 

---

jinslarining bu xossalari quduqlarni torpedalash usuli bilan yoriqlar ochib 
yuksizlashtirishda, qatlamni gidroyorishda va boshqa shu kabilarda juda muhimdir. 
Ba‘zi bir tog‗ jinslarining siqilishga mustahkamlik qiymatlari quyidagicha: 
bazaltlar uchun - 5000∙105 Pa gacha; zichlamali ohaktoshlar uchun - 2600∙105 Pa 
gacha; ohaktoshli sementlashgan qumtoshlar uchun - 200’1000∙105 Pa va slanslar 
uchun - 1000∙105 Pa gacha. 
Tog‗ jinslarining siqilishga mustahkamligi juda yuqori bo‗lib, deformatsiyaga 
va boshqa turdagi mustahkamlikga uncha yuqori emas, masalan, tog‗ jinslarida 
cho‗zilishga mustahkamlik siqilish mustahkamligining 0,2 qiymatiga teng bo‗ladi.
Tog‗ jinslarining mustahkamligi ularning mexanik parchalanishga qarshilik 
ko‗rsatish qobiliyati bo‗lib, jinslar siqilishga katta qiymatda qarshilik ko‗rsatadi. Tog‗ 
jinslarining yorilishi, egilishi va siljishi jarayonida mustahkamligi kichik bo‗lib, 
uning siqilishdagi mustahkamligining o‗ndan bir yoki yuzdan bir ulushiga teng 
bo‗ladi. 
Ohaktoshlarning mustahkamligi uning tarkibida loyli zarrachalar miqdorining 
ko‗payishi bilan pasayib boradi. Shuningdek, qumoqtoshlar mustahkamligi ham 
ohaktoshli tarkibda loyli zarrachalarning ko‗payishi bilan kamayadi. Ohaktoshlar va 
qumoqtoshlar suvga to‗yintirilgandan keyin ularning mustahkamligi dastlabki 
qiymatidan 20-45 % gacha pasayadi.
Tog‗ jinslari plastiklik hossasi, yani katta bosimda yoriqlar paydo bo‗lmaslik 
xususiyatlari, chuqur quduqlarni burg‗ilashda har xil murakkabliklarning paydo 
bo‗lishiga qarshilik ko‗rsatish qobiliyatini belgilaydi. Juda katta chuqurlikdagi tog‗ 
jinslari o‗zidan yuqorida joylashgan tog‗ jinslari massasi tasirida bo‗lganligi uchun 
burg‗ilashda murakkabliklarga yoki har xil mushkulotlarga olib kelishi mumkin. Yer 
qobig‗ida burmalarning shakllanishi tekis egilishli qavariqli yoki botiqli egilmalar 
tog‗ jinslarining plastik xossalari natijasida sodir bo‗ladi.