Madaniyatida tarixiy janrdagi tasviriy

A.Mamatova. “Abdulhamid Cho‘lpon”. 1992 yil.
 
Men qo‘pol qoyalardan kechib,
 
Do‘stlik vodiysiga keldim,
 
Bu go‘zallik nigohlarimni allalab,
 
Yuragimda quvonchni topdim... 
O‘ylarimdan she’rlar tug‘ilib
 
Sozlar chaldi pok yuragim. 
Endi ezgulik ko‘payib,
 
Jannat go‘zalligini tuydim!
 
XX asr boshlarida Olmoniyada tahsil 
olayotgan Turkistonlik talabalardan biri 
o‘zlari nashr qilayotgan “Ko‘mak” jurnalida 
shun
day yozgan edi: “Men Shekspir lirikasi 
va Cho‘lpon she’riyati o‘rtasid
agi farqni 
qanchalik qidirmay, uni topa olmadim. Men 
Cho‘lponing “Uyg‘onish” so
netini, Shekspir 
sonetlarini qayta-
qayta o‘qidim. Va nihoyat 
Shekspir 
–
bu Cho‘lpon, Cho‘lpon –
bu 
Shekspir ekan
ligi haqidagi xulosaga keldim”. Fotografiyada A.Cho‘lpon duppi
da, 
ko‘zoynakda tasvirlangan, u oq ko‘ylak, qo
ra chopon kiyib olgan. Fotografiyaning 
sifati nihoyatda yomon edi, lekin bosh
qasi ham bo‘lmagan edi. Men Abdulhamid 
Cho‘lpon portreti ustida ish boshlaga
nimdan bir necha haftadan keyin ustaxonamga 
Rauf Parfi, Mirzo Kenja va Azim Suyun singari shoirlar kirib keldi. Portret ustidagi 
ishim qo‘shimcha ax
bo
rotga muxtoj edi. Shoirlar A.Cho‘lponning Moskvadagi hayoti, 
u muloqot qilgan rus teatri reji
ssyori Vaxtangov haqida so‘zlab berdilar. So‘ngra ular 
shoirn
ing she’rlarini o‘qishdi. Men ustaxonada bir o‘zim qolgach A.Cho‘lponni qora 
pid
jak, erkin bog‘langan keng to‘q yashil galstuk taqilgan oq ko‘ylakda tasa
vvur qil-
dim. O‘sha davrlarda shoirlar Yesenin va Mayakovskiy galstukni shunday bog‘
lar edi. 
Portretda shoir yelka
siga chopon tashlab qo‘yildi.
Men A.Cho‘lponni xuddi shunday tasvirladim. Shoir fonida Xumo qushni chiz
dim. 
Nima uchun aynan Xumo? Negaki A.Cho‘lponning she’riyati O‘zbekiston ma
da-
niyatidagi “Unutilmas sahifa”ga aylanib qolgan ed
i. Mustaqillik tufayli uning 
she’riyati qayta jonlandi, silkinib parvoz qildi, A.Cho‘lpon she’riyatini og‘ir paytlarda 
ham unutmagan o‘zbek xalqi uni xuddi shunday Xumo qushi ka
bi parvoz qilishini 
xohlar edi. Badiiy asar yaratishga hayotning o‘zi, uni
ng hilma-xilligi, teran hissiyotlar 
va kechinmalar turtki beradi, ularni ijodkor inson jamiyat hayotida ro‘y be
rayotgan 
voqealar va turli odamlar bilan uchrashuvda his qiladi. Bularning barchasi rassomni 
boyitadi va uni badiiy asar yaratishga undaydi. 
O‘zbekiston ma
daniyatidagi tasviriy 
san’at tarixiy janrda yaratilgan asarlar hayotda ro‘y beradigan voqealar va odamlar 
haqidagi tasavvurlar va o‘y
lar mevasi hisoblanadi. Hayot shuncha
lik tez o‘tyaptiki, 
rassom tomonidan yoshligida ishlangan mashhur zamondoshlar portretlari u 
keksayganda (agar u rassom Titsian kabi uzoq umr ko‘rsa) tarixiy shaxslar portretlari 
bo‘lib qoladi. 

---

156 
Vaqtning o‘zi bu tarixiy asarlarni baholashning oliy hakami bo‘lib, inson qo‘l 
mehnatining nomukammal mevalarini elakdan 
o‘tqazadi. San’at tarixini chu
qur 
bilmasdan turib rassom o‘tgan asrda xalqdan sir tutilgan tarixiy haqiqatni o‘z tarixiy 
asarlarida ochib bera olmagan bo‘lar edi. Shu bilan birga tas
viriy san
‘atdagi yangi 
omillar va xodisalarni davrimiz badiiy taraqqiyo
tining asosiy yo‘na
lishlari bilan 
chog‘ishtirish va bog‘lash zarur bo‘ldi. Rassom ijtimoiy va ma’naviy tajriba to‘plashi 
bilan uning obrazlar qurilmasi, ifoda
viy vositalari va realistik san’at usullari boyib 
boraveradi. Uning ijodiy asarlarida mustaqil
lik g‘oyasi va badiiy ifoda paydo bo‘ldi. 
Shu muno
sabat bilan XX asr Fransiya tasviriy san’ati ustasi Fernan Lejening quyi
dagi 
gaplarni eslash o‘rinli bo‘ladi: “
Biz bir nihoyasiga yetayotgan bir yangi tug‘ilib 
kelayotgan ikki dunyo ajoyib to‘qnashu
v davrida yashamoqdamiz
”. 
Haqiqiy rassom zamon voqealarining bu murakkabligini yaxshi his qiladi va faqat 
o‘zining ichki e’tiqodi bilan davrimizning ezgu maqsadini anglab uni ajo
yib davr 
deyishi mumkin. Agar tasviriy san’at ustalarining ijodiy asarlari go‘zallik va 
insoniylikni ta’kidlasa, hayotda o‘z o‘rnini topadi. Haqi
qiy san
‘at inson tabiatiga yod 
bo‘lgan barcha narsalarga qarshi turib in
son va insoniylik shaxsiyatini himoya qiladi. 
Rassom o‘z ijodida o‘z imkonyat
lari doirasida davr uning 
oldiga qo‘ygan va
zifalarni 
tushinib hal qildi. Uni ijodiy jarayoni ma’lum darajada sub’ek
tiv hisoblanadi, ammo u 
o‘z kasbiy vazifalarini hal qila oladi. Olamning go‘
zalligi insoniylikning sofligini, 
insonning ozodligini, barkamollikka erishuv
ini kuylash mavzu va g‘oyasi rassom 
Aziza Mamatova estetikasi va etikasi tashkil qildi. Xulosa qilib aytganda, davrlar 
o‘tishi bilan voqealar shunday jadallash
diki, texnik va aloqa vositalari shunchalik 
cho‘qiga erishdiki bir lahzada inter
netdan har qan
day qiziqtirgan ma’lumotni topish 
mumkin. Shunga qaramay klassik tasvi
riy san’at umumiy san’at singari shoshmay, o‘z 
qonunlari asosida rivojlan
yapti, negaki u xalq badiiy va ma’naviy madaniyati
ning 
kattagina qismini tashkil etadi. Uning rivoji shoshqaloqlikni yoqtirmay
di va ulug‘ shoir 
A.S.Pushkin ta’kidlaganidek: “
Ilhom parilariga xizmat qilganda shoshilmaslik kerak
”.