Madaniyatida tarixiy janrdagi tasviriy

A.Mamatova. “Boborahim 
Mashrab”. 1992 yil.
 
Men azob, uqubatda ezilgan 
qalb va tanalarni ko‘rdim,
 
Men xafaqon parcha-parcha 
yuraklarni ko‘rdim,
 
Men kunu tun g‘am jomini 
ichayotganlarni 
ko‘rdim
. 
Rassomning 
El 
Greko 
tahallusi 
uning 
yunonlardan 
kelib 
chiqqanligi 
va 
ispan 
fuqorosi ekanligini anglatadi. 
Leningrad shahridagi I.Ye.Repin 
nomidagi rassomlik institutidagi 
aspirantura
da 
o‘qib 
yur
gan 
paytida rassom Aziza Mamatova 
1979 
yili 
Ermitaj 
davlat 
muzeyidagi bu asardan nusha 
ishlagan 
edi. 
Rassomni 
El 
Grekoning “Sahobalar Pavel va 
Pyotr” asarini, un
da tasvirlangan 
shaxslar 
obrazining 
teranligi 
bilan o‘ziga tort
gan edi. Keksa El Greko Toledo shahridagi monastirda yashadi va 
keksa rohib
lar suratini chizdi. Bu ko‘pni ko‘rgan odamlar obrazlarining o‘ziga xos
ligi 
va ifodaviyligi bilan ras
som e’tiborini tortdi.
Yuqoridagilardan rassom A.Mamatova 
rangtasvirda va I.Jabborov haykaltaroshlikda yaratgan Boborahim Mashrabning 
obrazlarining umumiyligi kelib chiqadi. Har ikkala asar afsonaviy shoir 
–
mutafakkirning Vatani Namangandir. San
‘atkorlar yaratgan obraz qanday bo‘lsa, shoir 
xalq qalbida shu qiyofada yashayapti. Bu har ikkala asar o‘zining chuqur ma’nosi va 
g‘oyalarni shakl
-sh
amoyil ifodasi tufayli o‘ziga xosdir.

---

142 
4.2. Jadidlar obrazlari tahlili 
 
“Milliy o‘zlikni, agar xohlasangiz, milliy g‘ururni tiklanish va o‘sish jarayonida 
tarixiy xotira, xalqning, yurtning, davlat 
xududining ob’ektiv 
 
va haqqoniy tarixini tiklash nihoya
tda muhim o‘rin tutadi”
151
.
O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimov.
San’at yordamida ijtimoiy
-
axloqiy va ma’naviy ongni tarbiyalash jamiyat
ning 
hozirgi taraqqiyoti bosqichida muhim rol 
o‘ynaydi. Tasviriy san’atda, yur
ti
miz, ilg‘or 
madaniyatda tarixiy janrning o‘rni katta. Mustaqillik yilla
rida tas
viriy san’at ustalari 
tomonidan yaratilgan tarixiy asarlarda jadidchilik harakati va jadidlar obrazi aks 
ettirildi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi antifeodal va antikolonial 
xarakter ma’rifatparvarlar
ning aso
siy g‘oyasi hisoblangan. Bu tushuncha sufiylar 
falsafiy ongida sodda shak
lda ma’
ri
fatparvarlik va ma’rifat sifatida tushunilgan. 
Uyg‘un hayotning aso
sini tash
kil qiluvchi ezgulik tushunchasi ma’rifatparvarlikning 
yetakchi g‘oya
si hisoblanadi.
“Aqlli odamlarni farqlab turuvchi xususiyat shundan iboratki, ularda ezgu
lik 
tushunchasi yovuzlikdan ustun turadi” –
deb yozgan edi mutafakkir Ahmad Donish
152
. 
A.Donish
ning ijodi haqida O‘zbekistonda taniqli faylasuf akademik I.Mo‘minov 
shunday yozgan edi: “Ahmad Donish o‘ziga xos mutafakkir umum fal
sa
fiy g‘oya 
sohasida ilg‘or yo‘nalishning asoschisi hisoblanadi... U ma’ri
fatparvar sifatida keng 
xalq ommasi manfaati 
uchun kurashdi”
153
. “XIX asr ik
kinchi yarmi - XX asr boshlari 
Turkiston mutafakkirlarining falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlari asosini 
ma’rifatparvarlik g‘oyasi ta
sh
kil etdi. Shu ma’noda A.Donish quyidagilarni yozgan 
edi: “Odam yaralgani
dan ke
yin bilim va ma’rifat uning baxti bo‘lib qoladi. Inson har 
qanday narsa
ning mohiyatini ochishga qodir”. Bizningcha, marifatparvarlik va 
ma’rifat
ning mohiyati shunda.
Markaziy Osiyo xalqlari ma’rifatparvarlik madaniyati o‘zining boy ma’na
viy 
madani
yatiga tayanadi, umuminsoniy ma’naviy meros jihatlarini o‘zi
ga singdiradi, 
o‘zining istiqboldagi taraqqiyotida ulardan ijodiy foydalanadi. San’at ma’rifatparvarlik 
madaniyati tizimida alohida o‘rin tutadi. Bu muam
moni hal qili
shda ma’rifatparvarlar
ijtimoiy ongning shakllaridan biri hisoblagan va odamlarning ma’naviy tarbiyasiga 
xizmat qiladigan san’atning muhim ahamiyatini ko‘rsatib berishga harakat qildilar”
154
. 
Bu haqiqatni xalq madaniyati taraqqiyotiga san’atning ta’sirini tushungan tas
viriy 
sa
n’at ustalari yaxshi anglagan. Tasviriy san’at ustalari o‘z ijodida O‘zbekiston milliy 
maktabi yutuqlari bilan birga jahon realistik maktabining eng yaxshi yutuqlariga 
tayanadi. U O‘zbekistonda madaniyat va adabiyot rivo
jiga kuchli turtki bergan Jadidlar 
harakati degan nom bilan tarixga kirgan XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi 
ma’rifatparvar Jadidlarning hayot yo‘l
lari
ga bag‘ishlangan hujjatlarni o‘rgandilar. 
“Badiiy asarlarni va ularning mualliflarini “Qayta tiklash” madaniy va
ziyatning muhim 
xususiyati hisoblanadi. Shu ma’noda “Amir Temur Tuzuklari”, “Boburnoma”, 
151
Ахмедова Э.Р., Габидулин Р. Культурология мировая культура. –
Т., 2001. с. 251.
152
Ахмад Даниш
.
Наводир
ал
-
вақое (Редчайшие происшествия
). 
–
Т.
, 1964. 
с. 338.
153
Муминов И. Избранные произведения. –
Т.
, 1976. 
с. 103.
154
Умаров Э., Абдуллаев М., Хакимов Э. Культурология. Учебное пособие для ВУЗов. 
–
Т.: «Янги аср авлоди», 2004. с. 151.

---

143 
Bahovuddin Naqshband asarlari, Ahmad Yassaviy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid 
Cho‘lpon, Usmon Nosir, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, jadid
chilik harakati 
arboblari va boshqa ko‘pgina 
ziyolilar hayoti va fao
liyatini o‘rganish imkoni bo‘ldi»
155
.
1999 yili O‘zbekiston Prezidenti xuzuridagi Davlat qurilishi akademiya
sida 
“Unutilmas Siymolar” loyihasini yaratgan ilmiy
-ijodiy guruh tashkil etildi. Ilmiy ijodiy 
guruh tarkibida Ali
sher Azizxo‘jayev, Naim Karimov, Diloram Alimova singari taniqli 
olimlar, fan doktorlari faoliyat ko‘rsatdi
lar. Yuqoridagi loyihada tarixchi olimlar va 
rassomlar ishtirokida Jadid ma’
rifatparvarlarning portretlar turkumini yaratish 
rejalashtirilgan edi. Loyihaga Akmal Ikromjonov, Muhammad Nuriddinov, Emyar 
Mansurov, Sobir Rahmetov singari O‘zbekiston madaniyatidagi tasviriy san’at ustalari 
jalb qilingan edi. Bu loyiha muvaffaqiyatli bajarildi, jadidlar obrazi 55x45 xajmdagi 
matoda oval shakli ichida aks ettirildi. Bu portretlardan reproduksiyalar katta tiraj bilan 
chop etildi va O‘zbekistondagi barcha ma’ri
fat hamda bar
cha darajadagi ta’
lim 
muassasalariga tarqatildi. Bu portretlardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.