M. Y. Ayupova

"ch",

  til  orqa 

”k",  "g'\  "x"

  tovushlar 

k o ‘p in c h a   b o sh q a   u suldan  foydalangan  holda  muvaffaqiyatli  q o ‘yiladi.

Ik k in c h i  usul  -   maxsus z o n d   yoki  shpatel bilan artikulatsion organga 

m e x a n ik  t a ’sir etishga asoslangan.  Logoped boladan bir tovushni  aytishni 

va shu  to v u sh n i bir n e c h a   m a r t a  takrorlashini so'raydi,  takrorlash  vaqtida 

zo n d  yoki shpatel y ordam ida tovushning artikulatsion holatini o ‘zgartiradi.

N a t ijada  b o s h q a   tovush  hosil  b o l a d i .

Bu  u s u ld a   b o la n in g   artik u la tsio n   organlari  logoped  h arakatlariga 

b o ‘y s u n a d i,  bola mustaqil  a m a lg a   oshira olmaydi.  U zoq shug^ullanishdan 

keyin  b o l a   m ex a n ik   y o rd a m siz   kerakli  vaziyatni  egallay  oladi,  o ‘ziga 

shpatel  yoki  q o ‘li  bilan  y o r d a m   bergan  holda.

U c h i n c h i   usul  -  oldingi  ikkita usulni birga olib borilishiga asoslanadi. 

T a q lid   va  tushuntirish  b u n d a   asosiy  rolni  o ‘ynaydi.  M exanik  usuldan 

q o ‘s h i m c h a   ravishda  foydalaniladi.

---

L o g o p e d   bo lag a  kerakli  to v u s h   hosil  b o i i s h i   u c h u n   n i m a   qilish 

kerakligini  tushuntiradi:  m asalan,  til  uchini  k o ‘tarish  ( a g a r b u   h o lat  bola 

t o m o n i d a n   norm al  ravishda  bajarilm asa).

Bu  usulda  bola  faollashadi,  lo g o p e d   t o m o n id a n   k o ‘rsatilgan  v o rd a m  

natijasida  kerakli  vaziyat  unin g   xotirasida  qoladi  va  k eyinchalik  I’.im 

m ex a n ik   yordam siz  b em a lo l  bajara  oladi.

Tovush  nutqga  q o 'y ilg a n d a n   s o ‘ng  uni  n u t q q a   k iiitish   u s iid a   ish 

olib  boriladi,  y a ’ni  a v to m a tiz a tsiy a   qilinadi.  T o v u s h n i  a v to m a tiz a ts iy a  

qilish  jarayoni  m ax su s  ta n la n g a n ,  fo n etik   tarkibi  o d d i y   va  b u zilg an  

to v u s h la r   ishtirok  e t m a g a n   s o ‘z ia rn i  m a sh q   qilish  a s o s id a   olib  boriladi. 

T o v u s h n in g   s o ‘zdagi  o ‘rni  a n iq la n a d i:  b o sh id a,  o ‘r t a s i d a   yoki  oxirida. 

B irinchi  b o 'lib   so ‘z n in g   b o s h id a   kelgan  to v u sh   u s tid a   is h la n a d i,  keyin 

s o ‘z n in g  oxirida  kelgan,  s o 'n g r a  s o ‘z n in g   o ‘rtasida  k e lg a n   to v u sh   ustida 

ishlanadi.

T ovushni  analizi  va  sintezi  ustida  ishlash  katta  y o r d a m   beradi.

K o 'p in c h a ,  bola  avtom atizatsiya  ja ra y o n id a y o q   q o ‘yilgan  tovushni 

m u staq il  ravishda  o ‘z  nutqiga  kirgiza  boshlaydi.  A g a r   b o la   to v u sh n i 

b o shqasi  bilan  a lm a s h tir m a s a ,  keyingi  ishni  keragi  y o ‘q.  L o g o p e d ik  

am aliyotda bir tovushni  avtomatizatsiya qilib b o l g a n d a n   keyin  h a m   uning 

u stida  ishlashni  talab  etadigan  h o lla r   h a m   u c h ra y d i,  y a ’ni  tovushlarni 

difTerensiatsiyasi  ustida  ish  olib  boriladi.

E s h itis h   d iq q a ti,  e s h itis h   x o tir a s i  v a   fo n e m a tik   id r o k n i  r iv o jla n tiris h

Bolalarda tovushlar talafiuzidagi  kam chiliklam i t o ‘g ‘rilash  tovushlarni 

t o ‘g ‘ri  y o ‘lga  q o ‘yish  va  ularni  g'ayriixtiyoriy  ravishda  t o 'g 'r i   aytadigan 

b o ‘lish  va  ayni  vaqtda  fo n em atik   idrokni  h a m   rivojlantirishdan  iboratdir. 

C h u n k i  fonem alarni  t o ‘liq  idrok  e tm a y ,  ularni  a n iq   farq  q ilm a y   turib, 

ularni  t o ‘g ‘ri  talaffuz  qilish  h a m   m u m k in   emas.

F o n e m a t i k   i d r o k n i   r i v o j l a n t i r i s h   l o g o p e d i k   i s h n i n g   d a s t l a b k i  

d a v rla rid a n o q   olib  b o rilad i  va  fro n ta l,  yakka  t a r t i b d a   h a m d a   g u ru h  

m ash g 'u lo tlarid a  o ‘yin  form asida  o 'tkaziladi.

Bu  ish  a w a l  nutqsiz  tovush  m ateriallaridan  b o s h la n a d i  va  sekin-asta 

nutqdagi  h a m m a   tovushlarni  o ‘z  ichiga  oladi.

Birinchi  m a sh g 'u lo tla rd a n o q   fo n e m a tik   idrokni  rivojlantirish  bilan 

parallel  ravishda  eshitish  diqqati  va  eshitish  xotiralari  u stid a  ish  olib 

b o rilad i.  Bu  esa  fo n e m a tik   idrokni  rivojlantirishda  e n g   sa m a ra li  va 

jadallashtirilgan  natijalarga  erishishga  im kon  beradi.  Bu j u d a   m u h im d ir, 

c h u n k i  atrofdagilar  nu tq in i  eshita  bilmaslik  to v u sh larn i  t o ‘g ‘ri  talaffuz 

e t a   olm aslik  sabablaridan  biridir.

L ogopedik  m ash g ‘u lo tla r ja ra y o n id a   bola  o ‘z  tala ffu z in i  n a z o ra t  qila 

olishi  va  o ‘z  nutqini  atrofdagilar  nutqiga  taqqoslash  a s o s id a   talafiuzidagi 

k a m ch ilik lam i  t o ‘g ‘rilay  olish  malakasiga  ega  b o i i s h i   kerak.

Bolalarda fonemalarni  farqlay olish qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan

---

olib  b o rila d ig a n   h a m m a   lo gopedik  ishlar  ti/im in i  shartli  ravishda  olti 

davrga  b o ‘lish  m u m k in :

I  d a v r  -   n u tq siz   tovushlarni  bilish.

l i  

d a v r   —  b ir   xil  tov u sh ,  s o ‘z  birikm asi  va  iboralarda  o v o z n in g  

balandligi,  k u c h i,  tem brini  ajratish.

III  d a v r   —  tovush  tarkibi  b o ‘yicha  o'xshash  so'z larni  ajratish.

IV  d a v r   —  b o ‘g ‘inlam i  farqlash.

V  d a v r  —  fo n e m a la rn i  farqlash.

VI  d a v r   -   tovushlarni  oddiy  tahlil  qilish  malakalarini  rivojlantirish.

S ig m a tiz m   v a   uni  b a r t a r a f  e tish

S , 

Z  to v u sh la ri.  Bu tovushlar sirg'aluvchi to v ushlargruppasiga kiradi. 

U l a r n i n g   t a l a f f u z i d a g i   k a m c h i l i k l a r n i   t o ' g ' r i l a s h ,   y u q o r i d a   q a y d  

etilganidek,  b o la d a   bu  tovushlarni  eshitib,  ularni  bir-biridan  farqlash 

m alakalarini  rivojlantirishdan boshlanadi.  S o ‘ngra artikulatsion  m a sh q la r 

o ‘tkaziladi.  K ey in   esa shu  tovushlarning t o ‘g ‘ri  artikulatsiyasi  o ‘rgatiladi. 

S  to v u s h in in g   talafíuzida  artikulatsion  ap p arat  quyidagi  h o latd a  b o l a d i  

( 18-rasm):

—  ta la ffu z   vaqtida  lablar  iljaygansimon  ochiq;

—  p a stk i  va  ustki  tishlar  esa  bir-biriga  tegar-tegm as  darajada  yaqin 

holatda  b o ‘ladi;

—  t i l n i n g   uchi  yoyilib,  yuqori  milkka  tegar-tegm as  ho latd a  b o l a d i ,  

y a ’ni  tiln in g   sathi  bilan  qattiq  tanglay  orasidagi  masofa  to rayib  boradi, 

y u m sh o q   t a n g la y   esa  biroz  ko'tariladi.

1 8 - r a s m .   S ,   Z ,   to v u s h la ri  a r tik u la ts iy a s i  profili.

H a v o   o q i m i   til  va  yuqori  milkdan  sirg‘alib  chiqadi.

Z  to v u s h i n i n g   talafíuzi 

s

  tovushi  artikulatsion  holatiga  o ‘xshashdir, 

faqat  u n g a   o v o z   q o ‘shiladi.

---