M. Y. Ayupova

p,  b,  i,  k

  va 

g

  tovushlari  n o a n iq   ta la f f u z   qilinadi, 

c h u n k i  o g ‘iz  b o ‘shlig‘ida  yetarli  d a ra ja d a   havo  bosim i  hosii  boMmaydi, 

natijada  b u ru n   b o ‘shligli  to 'liq   bekilm aydi.

O c h iq   rinolaliyani  aniqlash  u c h u n   funksional  t e k s h i r i s h   usullari 

mavjud.  Eng oddiy tekshiríshlardan  biri  G u ts m a n  usulidir.  B u n d a   logoped 

bolaga galm a-gal 

a

 va 

i

 unli  to vushlarni  qaytarishni  b u y u ra d i  va  b o laning 

b u ru n   y o ‘lini  bir  bekitib,  bir  o c h ib   turadi.  O chiq  rin o la liy a d a   bu  unli 

to v u sh la m in g  jarangdorligida  sezilarli  darajada  farq  b o 'l a d i .  A y n iq sa, 

a 

unlisi  b u r u n   yoMini  b e k itib   ta la ffu z   q i l i n g a n d a n  

i

  t o v u s h   ta la ffu z i 

e s h i t i l m a y d i ,   sh u   b ila n   b ir g a lik d a   i o g o p e d n i n g   b a r m o q l a r i   b u r u n  

qanotlaridagi  kuchli  tebranishni  sezadi.

---

Y a n a   aniqlash  usullaridan  biri,  bu  fonendoskop  bilan  tekshirishdir. 

B u n d a   tek sh iru v c h i  f o n e n d o s k o p n in g   bir  u c h in i  o ‘z in in g   q u lo g ‘iga, 

ik k in c h i  u c h in i  bolaning  b u rn ig a   tutib  turadi.  Bola  unli  to v u sh la m i, 

ayniqsa 

u

 va 

a

 unlilarini talaffiiz qilganda kuchli shovqin eshitiladi.  U ndosh 

f,  s,  sh

  to v u sh la r talaffuzida  xirillagan  ovoz  eshitiladi.

O c h i q   rinolaliya 

o r g a n ik  

va 

fu n k sio n al 

boMishi  m u m k in .

O rg a n ik  ochiq rinolaliya tu g ‘m a  va hayot davomida orttirilgan b o ‘ladi.

O c h i q   rinolaliyaning  t u g 'm a   shaklining  sababi  y u m s h o q   va  qattiq 

tan g lay d ag i  yoriqliklardir.

H a y o t d a   orttirilgan  o c h iq   rinolaliyaga  o g ‘iz  va  b u r u n   b o ‘shlig‘ida 

j a r o h a t l a n i s h l a r   b o 'l i s h i   yoki  y u m s h o q   ta n g la y n i  h a y o t   d a v o m i d a  

falajlanishi  kabilar sabab  b o ‘lishi  mum kin.

F unksional ochiq rinolaliyaning paydo bo'lish sabablari turli xil bo  ladi. 

M a s a l a n ,   b o l a l a r d a   o v o z n i n g   hosil  b o ‘lis h id a   y u m s h o q   t a n g l a y  

h a r a k a tin in g  sust boMishi.  F u nksional  ochiq  rinolaliya asab  kasalliklarida 

h a m   n a m o y o n  b o ‘lish hollari  kuzatiladi.  U adenoidlarni  olib tashlagandan 

s o ‘n g   k a m r o q   kuzatilsa,  d if te r iy a d a n   keyingi  fa la jla n is h d a   k a m r o q  

k u z a tila d i.  Rinolaliyaning  b u   shaklini  tekshirishda  q a ttiq   va  yum sh o q  

t a n g la y d a   b iro n -b ir  o 'zgarishlarning  borligi  aniqlanm aydi.  Funksional 

o c h iq   rinolaliyaning  belgilarida  asosan  unli  tovushlar  talafTuzi  buzilgan 

b o ‘ladi.  U n d o s h   tovushlar talaffuzida  tanglay-halqum   birlashishi  yaxshi, 

n o r m a d a   boMadi.

F u n k s i o n a l   o c h iq   rin o laliy a  organik  rinolaliyaga  n isb atan   yengil 

kechadi.  O voz mashqlaridan s o ‘ng burunlanish tembri yo‘qoladi, tovushlar 

talaffuzidagi  kam chiliklam i odatdagidek, y a’ni dislaliyani b a rta ra f etishda 

q o ‘lla n a d ig a n   usullar  orqali  b a rta ra f etish  mum kin.

R ino laliy ad a  kuzatiladigan  tu g ‘m a  lab  va  tanglaydagi  kamchiliklar 

lo g o p e d iy a   va  tibbiyot  fani  old iga jiddiy  m u a m m o la m i  qo'y adi.

T u rli  xalq laro rasid a, turli  m am lak at va hattoki h a r b i r  m a m lak atn in g  

tu rli  v ilo y a tla rid a   tu g ‘m a   yo riq lik lar  bilan  tu g 'ila d ig a n   b o la la r  soni 

t u r l i c h a d i r .   A.  L i m b e r g   ( 1 9 6 4 )   a d a b i y o t l a r d a g i   m a ’l u m o t l a r n i  

u m u m la s h tir ib ,  600  -   1000  ta  yangi  tug'ilgan  bolalar  orasida  bitta  bola 

lab  v a   ta n g la y   yoriqliklari  b ila n   tug'ilishini  t a ’kidlab  o ‘tadi.  Lab  va 

tan g lay d ag i  yoriqliklar  b o la n in g   um um iy  va  nutqiy  rivojlanishiga  salbiy 

t a ’s ir   k o 'r s a ta d i.  Bola  y utishga,  nafas  olishga  qiynaladi.  Bu  holatlar 

b o l a n i n g  jis m o n iy   rivojlanishiga  salbiy t a ’sir etadi,  o rg a n iz m n in g   boshqa 

k a s a l l i k l a r   b ila n   k u r a s h is h   j a r a y o n i n i   s u s a y tira d i.  B u n d a y   b o la la r  

m u n t a z a m   shifokor  nazoratiga  va  davolanishga  m uhtojdir.

H o zirg i  vaqtda  quyidagi  ta s n i f  qabul  qilingan:

Y u q o r i  labdagi tug‘m a   yoriqliklar:  yashirin  yoriqlik,  t o ‘liq b o l m a g a n  

yoriqlik:  a )  b u ru n   b o l i m i d a   teri-to g 'ay n in g   o ‘zgarmaganligi;  b)  burun 

b o ‘l im id a   te ri-to g ‘ayning  o ‘zgarganligi.

T o l i q   y o riq lik . 

B unda  b o la n in g  ilk yashash davrida  xirurgik davolash

---

is h la ri  o l i b   b o r i l a d i ,   bu  d a v o l a s h   is h la r i  b o l a   n u t q i n i n g   n o r m a l  

rivojlanishiga  im k o n   yaratadi.

T u g ‘m a   tan g lay   yoriqliklari:

1)  y u m s h o q   tanglay  yoriqliklari:  b u   yoriqliklar  yashirin,  t o ‘liqsiz  va 

t o ‘liq  b o ‘ladi;

2)  y u m s h o q   va  qattiq  tanglay  yoriqliklari:  yashirin,  t o ‘liqsiz,  t o ‘liq;

3)  a lv e o ly a r   o ‘sim tan in g ,  q a t t i q   va  y u m s h o q   t a n g l a y n i n g   toMiq 

yoriqliklari:  b ir   t o m o n la m a ,  ikki  t o m o n l a m a ;

4)  alevolyar  o ‘sim taning  va  q a ttiq   tan g lay   oldingi  q i s m i n i n g   t o ‘liq 

yoriqligi:  b ir   to m o n l a m a ,  ikki  t o m o n l a m a .

Ikki t o m o n l a m a  yoriqliklar bir t o m o n l a m a  yoriqliklarga n i s b a t a n   k a m  

uchraydi.  M .  P.  Barchunovning  t a ’kid lash ich a,  yoriqliklar  k o ‘p r o q   c h a p  

t o m o n d a   ( 7 0 , 4 % ) ,   o ‘ng  t o m o n d a   k a m r o q   ( 2 1 ,4 % )   k u z a t i l a d i .   Bu 

ja ro h atd an   ayollarga  nisbatan  k o ‘p r o q   e rk a k la r  aziyat  c h e k a d i l a r   (I.B . 

Bakumi  1966,  V .M .  Messika  1971).  G u t s m a n n i n g   m a ’lu m o t i g a   k o ‘ra 

alohida  lab  yoriqliklari  va  lab  yoriqliklarining  tanglay  yoriqliklari  b ila n  

birga  kelishi  e rkaklarda  68,66%,  a y o lla rd a   31,34%   u c h ra y d i,  s h u   b ilan  

birga  a y o lla r d a   ta n g lay n in g   a lo h id a   yoriqliklari  ikki  m a r o t a b a   k o ‘p  

kuzatiladi.  K o ‘p   uchraydigan  p atologiya  shakllari  b o ‘lib,  y u m s h o q   va 

q attiq  tanglavdagi  yoriqliklar  hisoblanadi.

N u tq q a   burunli  ottenkani  b eruvchi  tanglayni  tu g ‘m a   n u q s o n la r ig a  

quyidagilar  kiritiladi:

1)  tanglay  va  labning  tug‘ma  yoriqliklari;

2)  shilliq  qavat  osti  yoriqliklari:

3)  ta n g la y n in g   tu g ‘ma  rivojlanmasligi;

4)  y u zn in g   tu g ‘m a  assimetriyasi.

A m aliy o td a   k o 'p r o q   lab  va  tanglavdagi  yoriqliklar  kuzatiladi.

T an g lay   yoriqliklari  shakllari  fav q u lo d d a   xilma-xil  b o ‘lib,  u l a r n i n g  

h am m asi  n u tq   buzilishigi  olib  keladi.

Lab yoriqliklari  labning qisman va t o l i q  yoriqliklariga ajratiladi. Q i s m a n  

lab  yoriqligi  faqat  lab chetida b o l a d i ,  y a ’ni  nu q so n   pastki  b u a m   tirqishiga 

yetib  borm aydi.  Agar  yoriqlik  burun  tirqishining  pastki  sohasini,  b a ’z a n  

burun y o l i n i  oldingi  uchini qamrab oigan b o l s a ,  yoriqlik to 'liq  hisoblanadi.

T a n g l a v d a g i   t u g ’m a  y o r i q l i k l a r n i n g   b o l i s h i   b o l a n i n g   j i s m o n i y  

rivojlanishiga t a ’sir qiladi.  Nuqson q a n c h a lik   keng b o ‘lsa,  bola  s h u n c h a l i k  

k o ‘p   rivojlanishida buzilishlarga ega  b o ‘ladi.  T a n g la y n in g  q o ‘pol  n u q s o n i  

bilan  tug‘ilgan bolalar anamnezida  ularga  k o ‘krak tutishni  iloji b o 'l m a g a n i  

qayd  qilinadi.  E m izishga uringanda su t  nafas y o ‘liga tushib,  b o la n i  nafasi 

ichiga  tu sh ib   ketadi.  Bolalarni  q o s h iq c h a d a n   o v q atlan tirish g a  o ‘tilg a n , 

bu  usulda  h a m   ovqat  rivojlanib  y e tm a g a n   tanglayga,  b u ru n   bo*shlig‘iga, 

b u r u n - h a l q u m g a ,   nafas  yoMlariga  t u s h i b ,  u  y e rd a   sh illiq   q a v a t l a r n i  

shamollash va t a ’sirlanish holatlariga olib kelgan. Y uqorida a y tg a n im iz d c k , 

t u g ' m a   t a n g l a y   yoriqliklari  b o r  b o l a l a r   s u ris h   h a r a k a t l a r i n i   b a j a r a

---

o lm a y d ila r,  natijada  u la rd a   t u g ‘m a   surish  refleksi  so*nib  boradi,  b utun 

y u z  m uskulaturasi  rivojlanishi  susayadi.

T an g lay   yoriqligining  mavjudligi  bolaning  fiziologik  nafas  olishini 

y o m o n la sh tira d i.  T u g ‘m a   yoriqligi  bor  bolalar  o ‘z  nuqsoniga  instinktiv 

ra v is h d a   m o slan ish g a  m a j b u r   boMadiiar.  Bu  m o sla n ish   tiln in g   o g ‘iz 

b o ‘shlig‘ida  o ‘ziga  xos  jo y la s h u v id a   n am o y o n   b o 'la d i.  Rinolaliyadagi 

t a n g la y   nuqsonlari  b u t u n   artikulatsion  apparat  m u sk u lla rn i  noto*g‘ri 

m u s k u liy   bogMiqligini  k e ltirib   chiqaradi.  R in o laliy ad a  n u tq   apparati 

muskullari an ato m ik  j ih a td a n  saqlangan bo‘lsa h am ,  harakatlar o ‘zlarining 

sustligi,  torm ozlanganligi  b ila n   ajralib  turadi.

K o 'p in c h a ,  rinolaliya  eshitishning  zaiflashuvi  kuzatiladi.  Bu  narsa 

o v q a tn i yevstaxiev trubalariga t ushib, u yerda eshitish  traktida shamollash 

jarayonlarini  keltirib ch iq arish i  bilan bogMiqdir.  Eshitishni  pasayishi  turli 

xil  d a ra ja d a   boMishi  m u m k i n   (L.Ya.  D erbanyuk  1966,  V.V.  Messina 

1971,  V.S.  D m itrev,  R .L .  L a n d o   1969).

S h u   tariqa,  tug‘m a   lab  va  tanglay  yoriqlari  mavjudligida  u  yoki  bu 

d a ra -ja d a  bolaning ovqatlanishi,  uning fiziologik va  nutqiy nafasi  buziladi, 

yuz  muskulaturasining  faoliyati  xarakteri  o ‘zgaradi,  eshitish  qobiliyatining 

pasayishi kelib chiqadi, tilning og'iz b o ‘shlig‘ida noto‘g ‘ri  holati stabillashadi. 

Tabiiyki,  bularning  h a m m a si  bola  nutqining  shakllanishiga  ta ’sir  qiladi.

A r a la s h   r in o la liy a . 

R in o la liy a n in g   bu  turi  b u r u n   r e z o n a n s in in g  

p ato lo g ik   kamayganligi  h o lid a   havoning  b u ru n d an   chiqib  ketishi  bilan 

i z o h la n a d i,  oqibatda  b a rc h a   n u tq   tovushlarining  artikulatsion  va  akustik 

t o m o n d a n  buzilishi kuzatiladi.  O voz tembri ahamiyatli darajada o ‘zgaradi.

Aralash  rinolaliyada  h a m   ochiq,  ham   yopiq  rinolaliyaning  belgilari 

birga qo'shilgan holda n a m o y o n  boMadi.  Bunda burun yo'li t o ‘silib qolgani 

h o ld a  tanglay-halqum  pardasida ham o'zgarishlar b o ‘ladi.  Burun tovushlari 

y o p iq   rinolaliyadagi  singari,  b o sh q a   tovushlar  esa  o c h iq   rinolaliyadagi 

kabi  talaffuz  qilinadi.  A ralash  rinolaliya  ham   organik,  h a m   funksional 

x a ra k te rd a   bo'lishi  m u m k in .  Organik  xarakterdagi  aralash  rinolaliyaga 

y u m s h o q  tanglayning kaltaligi  yoki  falajligi sabab bo'lsa,  funksional aralash 

rinolaliyaga  ta n g la y -h a lq u m   yorig'ining  funksiyasi  o'zgarishi  natijasida 

b u r u n   yoMining  t o ‘silib  turishi  sabab  boMadi.

D avolashdan  o ldin  qaysi  b ir  kamchilik ovoz  te m b rin i  k o 'p r o q   buzib, 

m a n q a lik k a  ko‘proq sabab b o ‘layotganini aniqlash zarur.  M asalan,  bem or 

b u r u n   tovushlari  bilan  unli  tovushlarni  boshqa  tovushlarga  qaraganda 

y a n a d a   k o 'p ro q   m a n q a la n ib  talaffuz qilayotgan b o l s a ,  d em ak ,  unda yopiq 

rinolaliya  ustun  b o l a d i   va  davolash  chorasini  shunga  q a ra b   belgilanadi.

T u g ‘m a   ta n g la y   y o r iq lik la r id a   davolovchi  va  p ro flla k tik   y o rd a m n i

ta s h k il  etish

T u g ‘m a   tanglay  yoriqlari  bolaning  um um iy  va  nutqiy  rivojlanishiga 

salbiy  t a ’sir qiladi.  T u g ‘m a   tan g lay   yoriqliklarda  tibbiy  y o rd a m n i  tashkil

---

etishning asosiy vazifasi  — tu g 'm a  tanglay yoriqliklari b o r bolani  a n i q l a s h , 

o ‘z  vaqtida  va  ratsional  davolashni  t a ’m in la s h .  Buning  u c h u n   bir  q a t o r  

tadbirlar  o 'tk a z is h   kerak.  Bu  ta d b irlam i  disp an serizatsiy a  k o ‘r in is h id a , 

shifo k o r-ak u sh er,  p e d ia to r va  s to m a to lo g   h a m k o rlig id a   o ‘tkazish  l o z i m .  

Bu  t a d b i r l a m i   sam arad o rlig in i  o s h ir is h   u c h u n   m a k ta b g a c h a   t a r b i y a  

m uassasalari  va  m a k ta b   tibbiyot  x o d i m l a r i ,   s h u n in g d e k ,  o ‘q i t u v c h i -  

pedagoglar  h a m   ham korlikda  ish  olib  b o ris h la ri  lozim.

K o ‘riladigan chora-tadbirlardan biri  — b u   bolalam i hayotining b i r in c h i 

soatidan  b o sh la b o q   ovqatlanishini  t o ‘g ‘ri  tashkil  etishdir.  Bu  b o l a l a m i  

tabiiy yoki  m aq sad g a muvofiq su n ’iy o v q a tla n tirish n i t a ’m inlashga in titis h  

lozim .  B u n d a   a lb a tta   o n an in g   ko‘krak  s u t i n i n g   aharrtiyati  katta.

T u g ‘m a  tan g lay  yoriqliklari bilan t u g ‘ilgan  ayrim  bolalargina  m u s ta q il 

k o ‘krak sutini e m a  oladilar. Agarda birinchi ovqatlantirishda bolani q o s h i q  

bilan yoki  m axsus m o sla m a  yordam ida ov q atlan tirilsa,  keyinchalik b o l a n i  

e m ishga  o ‘rgatish  qiyin  b o l a d i ,   b o la n in g   e m is h g a   im koniyati  b o ‘l g a n d a  

ham .  Bu  holni  b olalarda  shartli  reflekslarni  hosil  b o l i s h i   va  tu rg ‘u n lig i 

tezligi  bilan  tu sh u n tirish   m um kin  ( N .I .  Krasnogorskiy).

A.A.  L im b erg   bolalar  hayotining  ilk  s o a t i d a n   boshlab,  ularni  t a b i i y  

ovqatlantirish  u c h u n   m oslam alardan  f o y d a la n is h n i  taklif etadi.

Q a d im d a n  tanglay yoriqliklari bilan tu g ‘ilgan bolalam i ovqatlantirishda 

o b t u r a t o r l a r d a n   ( P . S .   P e r g a m e n t ,   S a v e n e r o - R o s s e l n i   va  h . k . )  

foydalanilgan.  Bu  m oslam a  ko‘p  h o lla r d a   fabrikalar  t o m o n i d a n   i s h la b  

chiqiladi va o m m a v iy  amaliyotda ju d a ta n q is  hisoblanadi.  Bunday h o lla r d a  

q o ‘l  ostidagi jih o z la rd a n   foydalanib  y asa lg a n   m o s la m a la r ju d a  q i m m a t l i  

hisoblanadi.

A l b a t t a ,  

b o l a l a r n i  

b u n d a y  

m o s l a m a l a r  

y o r d a m i d a  

o v q atlan tirilay o tg an d a  q a t ’iylik  talab  q ilin a d i  va  bolani  qayta  v a z n i n i  

aniqlash  bilan  n azo rat  qilib  turiladi.  Bu  u r i n is h la r   ko r q ilm ag an d a,  o x i r -  

o qibatda bolani  yoriqlikni berkitib tu ru v ch i  o b t u r a t o r  singari  keng  rezin ali 

s o ‘rg‘ich d an   foydalanish  mumkin.

O v q atlan tirish   vaqtida  sutning  b u r u n   b o ‘shlig‘iga  o ‘tib  k e tm a s lig i 

u c h u n ,  bolani  gorizontal  holatda  e m a s ,  b alk i  o rq a   t o m o n g a   e n g a s h tir ib  

ovqatlantirish  kerak.  Konsultatsiyalarda  o v q atla n tirish n in g   turli  u su llari 

tasviriangan  p lak atlard an   foydalanish  m a q s a d g a   muvofiqdir.

Asosiy vazifalardan yana biri -  tu g 'm a  tanglay yoriqliklari bilan t u g i l g a n  

bolalarda k o ‘p uchraydigan nafas olish akti buzilishlari bilan  bog‘liq b o ‘lgan 

kasalliklami aniqlash va oldini olish.  K o ‘pchilik o n a la r farzandiarida y u q o ri 

nafas y o lla ri va o ‘pkalaming tez-tez kasallanishlari oqibatida, o ‘z b olalarini 

to z a   havoga  olib  ch iq m a y   qo'y adilar.  Bu  esa  g o ‘d ak n in g   k u n   t a r t i b i  

buzilishiga  olib  keladi.  Tekshirishlaming  k o ‘rsatishicha,  b u n d a y   b o l a l a m i  

sayrga olib ch iq q an d a  1—2 qavatli marli b ilan o g ‘iz va burun y o ‘llari t o ‘siIsa, 

nafas  olinayotgan  havoni  tozalaydi,  ilitadi,  shu n in g d ek ,  bolaning  o g ‘iz 

b o ‘shlig‘ini  n otanish  o d am lar  nigohidan  t o ‘sadi.

---

Boia  t u g ' r u q x o n a d a n   b ev o sita  b o la la r  p o lik lin ik a s in in g   m axsus 

nazoratiga  olinadi.

Bu  yerda  k e y in c h a lik   ratsional  o vqatlantirish,  k o ‘krak  suti  bilan 

t a ’minlashni tashkil  etish  ishlari  davom ettiriladi.  Bundan tashqari  uchastka 

pediatri  va  p atronaj  h a m s h ira s in in g   maxsus  nazorati  ostida  b o lalam in g  

kun tartibi boshqarilib turiladi.  Q at'iy tartibdagi otoloringolog maslahatlari 

eshituv  apparati  va  y u q o ri  nafas  yo'llari  kasalüklarining  oldini  olish  va 

o ‘z  vaqtida  davolash  u c h u n  ju d a   muhimdir.

Lab va tanglay yoriqliklarida davolovchi va profilaktik yordamni tashkil 

etish  m u am m o si  chet  el  adabiyotlarida h a m   k o ‘p tahlil  etilgan.  A ndersen 

(1946)  bergan  m a ’lu m o t i g a   k o 'ra,  Daniyada  b u n d a y   y ordam ni  tashkil 

etish  1933-yildan  b o s h la b   markazlashtirilgan.  Shifokorlar  lab  va  tanglay 

nuqsonlari  bilan  tu g ‘ilgan  bolalarni  ro'yxatdan  o ‘tkazishlari  shart  b o ‘lib, 

keyinchalik  bu  b o la la rn i  K opengagendagi  n u tq   kamchiliklari  institutiga 

y u b o r g a n la r .  M a x s u s l a s h t i r i l g a n   s ta ts io n a r   yoki  m a x su s  o r t o p e d i k  

boMimlarga  b irik tirilg a n la r.  M a n a   shu  in s titu tla rn in g   o ‘zida  n u tq q a  

o'rgatish  ishlari  h a m   olib  borilgan.

Skandinaviyalik  m am lakatlartajribasini angliyalik m uallif Oldfíld h a m  

q o l l a b - q u w a t i a y d i .   U  keltirg an   m a ’lumotlarga  k o ‘ra,  Angliyada  60.  000 

g a  yaqin  aholi  lab  va  t a n g la y   nuqsonliklariga  ega.  Oldflldning  fikricha, 

lab va  tanglay  n u q so n lik larig a  ega  h a r b i r  kishi  tu g ‘ilishi  bilan  ro‘yxatdan 

o ‘tkazilishi  kerak.  Bu  e sa   o ‘z  navbatida  ularni  ratsional  va  o ‘z  vaqtida 

davolash,  nutqni  tiklash  ishlarining  samaradorligini  oshiradi.

Kouzin  m a ’lum otiga  k o ‘ra,  Lankestrning  Pensilvaniya shtatida tanglay 

yoriqliklarini  d a v o la s h   u c h u n   maxsus  k lin ik ad a  xirurg,  s to m a to lo g , 

o rto d o n tist,  logoped  va  psixiatorlarning  kom pleks  ish  tartiblari  ishlab 

chiqilgan.

M a r g a r e t   U o r r e n   k e l t i r i l g a n   m a ’l u m o t l a r g a   k o ' r a ,   S h i m o l i y  

A m erik an in g   25  ta   s h ta tid a   lab  va  tanglay  yoriqliklari  bilan  tu g ‘ilgan 

bolalar  bilan  s h u g ‘u lla n u v c h i  maxsus ja m o a la r  tuzilgan.

Chexoslavakiyalik  S o v a k   lab  va  tanglay  yoriqliklariga  ega  bolalarni 

m axsus  hisobga  olish  k e ra k   degan  taklif kiritadilar.

Rinolaliyada  n u q s o n n i   korreksiya  qilish  tibbiy  va  ruhiy-pedagogik 

vositalar  y o rd a m id a   a m a lg a   oshiriladi.  O d atd a,  davolashning  xirurgik 

m e t o d l a r i   q o M I a n a d i.  R a d i k a l   u r n o p l a s t i k a n i n g   m a q s a d i  t a n g l a y  

yoriqliklarini  b a r t a r a f  etish   (fissurorafiya),  y u m shoq  tanglayni  uzaytirish  f 

( r e t r o t r a n p o z i t s i y a ) ,   h a l q u m   aylanasi  o ‘r n in i  q i s m i n i   t o r a y t i r i s h  

( m e z a f a r i n g k o n s t r i n s i y a ) .   X iru rg ik   a r a l a s h u v   b i r i n c h i   n a v b a t d a  

ovqatlanishni  yaxshilash  va  bolani  normal  nafas  olishini  tiklash  u ch u n  

z a r u r d ir .  U r a n o p l a s t i k a   m u h la tla ri  haqidagi  m a sa la   o x irig ach a  hal 

q ilin m a g a n   m a s a la la r d a n d ir .  K o ‘pchilik  m u alliflar  operatsiya  u c h u n  

m aktabgacha tarbiya yoshi j u d a  qulay deb hisoblaydilar.  Maktabda o ‘qitish 

davrigacha logopedning y o rd a m i  bilan bolada t o ‘g ‘ri  nutq shakllantiriladi.

---

Lekin,  5 - 6  yoshlarda ko'pincha bolaning jism o n iy  rivojlanishi  va so m a tik  

holati  yaxshi  emasligi  uranoplastika  qilishni  kechiktiradi.

Lab operatsiyasi  (xeyloplastika)  b i r m u n c h a  yengil  bo'lib,  uni  h a m m a  

jo y d a  qilish  m u m k in ,  bola  hayotining  dastlabki  2—3  kunlarida  a m a lg a  

oshiriladi  (L.Ye.  Frolova).  Bu  esa  b o la n in g   rivojlanishini  yaxshilaydi, 

uning tashqi  ko'rinishini  normallashtiradi.  B a ’zan  xeyloplastika bola b iro z  

kuchga  kirgan  va yangi  hayotiy sharoitga  m oslashilgandan s o ‘ng dastlabki 

6

-o y d an   s o 'n g   qilinadi.

Logopedik  amaliyotda yaxshi qilingan  uranoplastika katta a h a m iy a tg a  

egadir.  Agar  tan g lay   yetarli  darajada  p a stg a   tushgan  bo'lsa,  o r t i q c h a  

tarangliklar b o 'lm a s a ,  tanglay  p ardasining  harakatchanligi  yaxshi  b o l s a ,  

logopedik  ish  samaradorligi  ahamiyatli  d a ra ja d a   ko'tariladi.

Ba’zi b ira lo h id a  hollarda bolalar operatsiya qilinmay,  ulaiga yoriqlikni 

bekituvchi  plastin  obturtordan  foydalanish  tavsiya  qilinadi.

Agar  o b tu ra to rla r  birinchi  s o 'z la r  p a y d o   bo'lishiga  q ad ar  q o 'lla n iis a  

( 1 - 2   voshda)  faol  nutqning  rivojlanishi  b i r m u n c h a   yaxshi  s h a r o i t d a  

k e c h a d i,  lekin  b u t u n la y   m a n q a la n is h   b a r t a r a f   qilinadi  d e b   k a f o l a t  

berilmaydi.  B irm u n c h a   kechikib  q o 'y ilg a n   o b tu ra to rla r  h e c h   q a n d a y  

aham iyatga  ega  bo'lmaydi.

Afsuski,  obturatorlam ing uzoq qo'llanilishi  bir qancha salbiy natijalarga 

h a m   olib  keladi.  U larda  shilliq  m o d d a   to 'p la n is h i  yuz  beradi,  h a ra k a t 

vaqtida  o b tu ra to rla r  yoriqlikni  kengaytirishi  m u m k in   va  boshqalar.

S u b m u k o z   y o riq lik la ri  m a v j u d l i g i d a   o p e r a t s i y a l a r   q i l i n m a y d i .  

B e m o r la r n in g   k o ‘pchilik  qismi  (7 0 %   g a c h a )   m ustaqil  riv o jid a  o ' z  

nuqsonlarini  kompcnsatsiya qiladilar va  u la rn in g  nutqi  normal  rivojlanadi.

T u g ‘m a   s u b m u k o z   yoriqliklarining  3 0 %   ida  rinolaliya  n a m o y o n  

b o 'l a d i .  K o 'p i n c h a   bu  so m atik   z a i f l a s h g a n   yoki  ruhiy  riv o jla n is h i 

sustlashgan  bolalardir.  U lar  o'ziga  xos  y o n d a s h u v n i  va  jism oniy,  r u h iy  

im koniyatlarni  hisobga  olinishi  talab  q ilin a d i.  K o 'p   yillik  a m a l i y o t n i n g  

ko'rsatishicha,  b u n d a  nutq  korreksiyasi  u c h u n   operatsiya  o 'tk a z ish   s h a r t 

emas.

Ideal  ravishda  qilingan  operatsiya  h a m   logopedik  m ash g 'u lo tla rsiz  

rinolaliyada  normal  nutqni vujudga keltirmaydi.  Chunki, bola artikulatsion 

harakatlam ing  odatdagi  holatlari  q o'llanilishini  davom   ettiraveradi.

R i n o l a l i y a d a   n u q s o n n i   k o r r e k s i y a l a s h   i m k o n i y a t i   j a r r o h l i k  

davolashning vaqti  va sifati,  shaxs  rivojlanishining xususiyatlari,  n u q s o n n i  

og'irlik  darajasi  va  t a ’sir  etish  m e to d ik a s in in g   t o ‘g ‘ri  tanlanganligi  b ila n  

belgilanadi.

R in o la liy a d a   n u tq n in g   o * zig a  x o s   x u s u s iy a tla ri

Rinolaliyada  nutq  kechikib  rivojlanadi,  y a ’ni  birinchi  s o 'z l a r   ikki 

yoshda va  u n d a n  keyin paydo bo'ladi.  N u t q  o ‘ziga xos sifatli xususiyatlarga 

ega bo'ladi.  Impressiv nutq  nisbatan  n o r m a l  rivojlanadi,  ekspressiv  n u t q d a

---

ahamiyatli  o ‘zgarishIar  b o 'la d i.  Birinchi  navbatda  b c m o rla r  nutqining 

kam   tushunarliligini  t a ’kidlash  zarur.  O g‘iz  b o ‘shlig‘ida  tilning  nuqsonli 

holati  natijasida  u n d o sh   to v u sh la r  til  uchi  holatin in g   o'zgarishi  va  yuz 

muskullarining o rtiq c h a  faollashuvi  hisobiga hosil  b o ‘ladi. Til uchi  holatini 

bu  kabi  o ‘zgarishlar  n isb a ta n   doim iy  b o ‘lib,  m a ’lu m   bir  tovushlarning 

artikulatsiyasi  bilan  o ‘z a r o   m u n o sa b a td a   b o l a d i .   Bem orlar  u ch u n   b a ’zi 

u n d o sh   tovushlarning  talafTuzi  katta  qiyinchilik  t u g ‘diradi,  y a ’ni  /,