M. Y. Ayupova

Download 12,49 Mb.

Pdf ko'rish

bet	56/98
Sana	25.07.2021
Hajmi	12,49 Mb.
	#128615

1 ... 52 53 54 55 56 57 58 59 ... 98

Bog'liq
Logopediya Ayupova

tovushni korreksiyasi a n ’anaviy usullarga k o ‘ra,

/' to v u sh id a n hosil qilinadi.

R in o la liy a d a

tovushining buzilishi ham kuzatiladi. Bu buzi-

lish ikki xil k o ‘rinishda b o ‘ladi.

V okalizatsiya bilan almashtiriladi yoki operatsiyadan so ‘ng burunli

ohangini y o ‘qotib, bolani bu tovushni t o ‘liq og‘iz rezonanida talaffuz etadi.

B u n in g u c h u n bolaga lablarini birlashtirib, tishlarini biroz bir-biridan

uzo q lash tirib ,

a

tovushini uzoq vaqt c h o ‘zib talaffuz qilish buyuriladi.

Bu y o ‘l b ila n

m

tovushi nutqga q o ‘yilgach, shu tovushni tilni tishning

o ra sid a qisib talaffuz qilish buyuriladi. B unda aniq

m

tovushi eshitiladi.

R i n o la liy a d a , o d a td a , to v u sh n in g talaffuzini t o ‘g ‘rilash jarangsiz

u n d o s h d a n boshlanadi. Ovozsiz ishlash k o ‘p holda tovushni tayyorlash

va s tim u ly a ts iy a qilish, uni n o m in i a y tm a y turib, tovush talaffuzida

u c h ra y d ig a n patologik t a ’sirdan qutulish imkonini beradi.

B,

v, g, d , j

tovushini nutqga q o ‘yish

unlisi orqali amalga oshiriladi.

unlisi jarangli undosh fo n e m a la m i hosil qilishda foydalaniladi, chunki

k a tta o c h ilg a n o g ‘iz o ‘zini kuzatish u ch u n qulay va b o ‘shashgan lab

muskullari artikulatsiyaga xalaqit bermaydi. Z) tovushini talaffuz qilishda,

tashqariga chiqaritgan tilga tepa tishni tekkizish tavsiya etiladi.

J

to v u sh i ustida ish olib borilganda quyidagilarga a h am iy at berish

kerak:

— b o l a

/ovushini c h o ‘zish bilan bir vaqtda tilni "kosacha" holatiga

keltiriladi;

— b o l a

tovushini c h o ‘zish bilan bir vaqtda tilni "kosacha” holatiga

keltiriladi va tishni bir-biriga yaqinlashtirib, lablami doira holatiga keltiradi.

tovushni

to v u sh id a n hosii qilish h a m m u m k i n .

tovushi m exanik usul y o rd a m id a

tovushiga o ‘x s h a b

to v u sh id an

hosil qilinadi.

Sirg‘aluvchi

tovushi

tovushidan hosil q ilin ad i. B u n in g u c h u n

tovushi talaffuz qilinadi va sh u vaqtning o ‘zida til t a s h q a r ig a chiqariladi

va tishlar bir-biriga yaqiniashtiriladi.

K ey in ch alik ja ra n g li to v u s h la rn in g talafTuzi t u r l i u n l i l a r o r a s id a

intervoklizatsiyasi m a sh q qilinadi.

Ava

eva

ava

uva

iva

Ave

eve

ove

uve

ive

Avo

evo

ovo

uvo

ivo

Ovu

evu

ovu

uvu

ivu

Bu birikm alar o v o z n in g turli balandligida, b irin c h i u n lin i c h o ‘zib va

ikkinchi unlini pasaytirib yoki teskarisiga talaffuz q ilin a d i.

Intervokal mashqlarjarayonida logoped kerakli tovushga, shunday so‘zlar

topish kerakki, bunda o ‘tilayotgan tovush unli tovushlar o ‘rtasida kelsin.

Bolaga b u r u n s a n o r i

to v u s h n i u z o q , c h o ‘z i b t a l a f f u z qilish

buyuriladi. Keyin lablarni kulgi holatiga keltirib, tilni b ir o z c h iq a rib mmm

zzz tipidagi birikm a talaffuz qilinadi. S o ‘ng s h u n g a o ‘xshash mmm jjj

yoki mmm w v hosil qilinadi.

Bu usulda faqat frikativ tovushlami hosil qilishda fo y d alan ish m um kin.

B u n d a s o n o r / t o v u s h i d a n h a m fo y d a la n is h m u m k i n . J a r a n g li

portlovchi va frikativ u n d o sh la rn i talafTuzini t o ‘g ‘ri!ash d a ularni turli

tarbiyalovchi musiqali m ash q lard a va frazalarda k u y la sh m u m k in .

T ekshirish uchun savol va to p s h iriq la r:

1. R in o la liy a n u t q k a m c h ilig ig a t a ’r if b e rin g .

2. R in o la liy a n in g q a n d a y s h a k lla ri b o r?

3. O rg a n ik rin o la liy a b ila n fu n k s io n a l r in o la liy a n in g f a r q i n i a y tin g .

4 . R in o la liy a n in g q a y s i s h a k li o g 'i r k e c h a d i va n i m a u c h u n ?

5. R in o la liy a n i b a r ta r a f e ti s h m e to d ik a s i b o ‘y ic h a N .V . V o r o n - ts o v s k iy n in g

is h la rin i a y tib b e rin g .

6. R in o la liy a n i b a r t a r a f e ti s h b o 'y ic h a c h e t el m u ta x a s s is la r i f ik r la r in i b a y o n

e tin g .

7. T u g ‘m a ta n g la y y o r iq lik la r id a d a v o la s h im k o n i y a tl a r i n i m a l a r d a n ib o ra t?

8. R in o la liy a d a q a n d a y p ro fila k tik y o rd a m is h la ri t a s h k il e tila d i?

9. R in o la liy a d a n u t q n in g o 'z ig a x o s x u s u s iy a tla ri n i m a l a r d a n ib o r a t?

10. O p e r a ts iy a g a c h a d a v r d a o lib b o rila d ig a n l o g o p e d ik i s h n i n g ta y y o r g a r lik

d a v ri m a z m u n in i y o ritin g .

11. O p e r a ts iy a g a c h a d a v r d a o lib b o rila d ig a n l o g o p e d ik i s h n i n g a s o s iy d a v ri

m a z m u n in i y o ritin g .

12. O p e r a ts iy a d a n s o ‘n g o lib b o rila d ig a n l o g o p e d ik is h m a z m u n i n i y o r itib

b e rin g .

13.

M a x s u s b o la la r b o g ‘c h a s ig a b o r g a n d a r in o la lik b o la b ila n ta n is h in g .

U n in g t ib b iy - p e d a g o g ik h u jja tla rin i k o ‘rib c h iq in g .

14. R in o la lik b o l a l a r b ila n o lib b o r ila d ig a n lo g o p e d ik ish la r re ja s in i tu z in g .

T a y a n c h tu s h u n c h a la r :

1. A s s im e tr iy a (g r e k c h a fs y m m e tria — n o m u ta n o s ib lik ) — n o m u ta n o s ib q is m ,

s i m m e t r iy a n i n g y o 'q l ig i y o k i b u z ilis h .

2. O b t u r a t o r ( l o ti n c h a o b t u r o ,o b t u r a t u m b e k itm o q ) - q a ttiq y o k i y u m s h o q

ta n g la y d a g i k a m c h i li k n i b e k itis h u c h u n m o s la m a .

3. R in o la liy a ( lo tin c h a "rin o s" - b u r u n , " la lio " — n u tq ) — b u r u n l i n u tq

t u s h u n c h a s in i a n g la ta d i.

4 . U r a n o p l a s t i k a — q a tt i q ta n g la y y o r i q li g i n i b a r t a r a f e ti s h m a q s a d i d a

q ilin a d ig a n o p e r a ts iy a .

5. X e y lo p la s tik a - lab d a g i y o riq lik n i b a r t a r a f e tis h m a q s a d id a q ilin a d ig a n

p la s tik o p e r a ts iy a .

11-BOB. DIZARTRIYA

D izartriya — nutq apparati inervatsiyasining organik b uzilishi sababli

n u tq n in g talaffuz to m o n id a n buzilishidir.

Dizartriya termini grekcha so‘z d a n olingan boMib, dis — b o ‘lak, a r t h o n

— biriktirish d egan m a ’noni bildiradi.

D i z a r t r i y a - b u m a r k a z iy x a r a k t e r d a g i o r g a n i k n u t q b u z i l i s h i

hisoblanadi.

D izartriyada nutq a ’zolarining (y u m s h o q tanglay, til, la b la r) kam

harakatianishi natijasida n u tq to v u sh lari artikulatsiyasi q iy in la s h a d i, shu

b iian b irgalikda ovoz, nafas buzilishlari h a m d a n u tq n in g s u r ’a ti, r i t m i va

ifodaliligida o ‘zgarishlar kuzatiladi.

D izartriyaning o g ‘ir form asida n u t q b u tu n la y tu s h u n a r s iz b o ‘ladi.

B unday hoi anartriya d eb ataladi. A n a rtriy a te rm in i g r e k c h a s o ‘z d a n

olingan b o ‘lib, a —yo‘q, arth o n — biriktirish d egan m a ’n o n i b ild ira d i.

Dizartriyada miyaning turli joylarida jarohatlanishiami aniqlash m u m k in .

Masalan, miya yarimsharining c h a p va o ‘ng tom onida, yetti tu x u m s i m o n

markazdan o'tuvchi sistemada, asab tugunchalari qobig‘ida, diensefal doirada,

to'rt tepaligida, ko‘prik, c h o ‘zinchoq va orqa miyada kuzatilishi m u m k in .

A m m o klinikada ishlovchi ta d q iq o tc h ila rb u masalaga k am e ’tib o rb e ra d ila r.

Nozologik va topik tom onidan dizartriyani belgilash diagnostikasi, o d a td a ,

nevrologik alomatlaming barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan h o ld a

olib boriladi (buni 1926-yilda M.S. Margulis h a m ta ’kidlab o 'tg a n ).

N u tq patologiyasining eng dastlabki tasnifida artikulatsiyani h a r q a n d a y

buzilishi a l o h id a g u ruhlarga a jr a tilg a n va " d izartriy a” t e r m i n i b i ia n

belgilangan edi. 1888-yili G o w ers n u t q i n i n g b u n d a y d izartrik b u zilish in i

serebral va bulbar shakllariga ajratdi. K eyinchalik bir n e c h a m a r o t a b a

dizartriyani neyroanatom ik tu rk u m la rg a b o ‘lish u c h u n h a r a k a tla r q ilin d i.

M asalan, Froeschels (1943) tasnifi tu zilib , u dizartriyani t o ‘r tta s h a k lg a

ajratdi: piramidali, ekstrapiram idali, p e s h o n a - p o n tio n li va se re b e lly a r.

B ir o q m u a m m o n i n g kam o ‘ r g a n i l g a n l i g i s a b a b li d i z a r t r i y a n i

tasniflashda neyroanatom ik tam o y ilg a a m a l qilish d o i m o s a q l a n m a d i .

Brain (1948) dizartriyaning k o o r d in a to r va m iopatik shakllarini a jratd i.

Dizartriyaning neyroanatom ik tam o y ilig a am al qilgan h o ld a g i e n g

m u k a m m a l t a s n i f P e o c h e r ( 1 9 4 8 ) t o m o n i d a n is h la b c h i q i l g a n , u

dizartriyaning quyidagi shakllarini k o ‘rsatadi;

— p o ‘stloqli;

— p o ‘stloqosti /xoreya, atetoz, rangsiz s h a m i n g sh ik astlan ish i, d u m l i

ta n a boshchasining shikastlanishi, p o ste n se fa la tik p a r k i n s o n i z m , P a r

kinson kasalligida/;

— pedenkulyar;

~ su p ran u k lear /p se v d o b u lb a r/;

— b u lb a r nuklear;

— serebellyar;

— diensefal;

— mezeensefal;

— miya nervlari shikastlanishi bilan b o g ‘liq periferik dizarlriya;

— c h u q u r se z uvchanlikning buzilishi bilan bogMiq dizartriya;

— m iyaning aralash shikastlanishlaridagi /to k sik o z , p o stk o n tu zio n

x o l a t l a r / dizartriya;

— epilepsiya paytidagi dizartriya;

— m iasteniya paytidagi dizartriya;

— p o ‘stloqosti ekspressiv afaziyadagi dizartriya.

M uallifning dizartriyaga u shbu tasnifini m ukam m al deb b o ‘lmaydi.

C h u n k i m u a l l i f t o m o n i d a n s a n a b o 't i l g a n s h a k l l a r i n i n g h a m m a s i

artikulatsiya buzilishlariga xos em as. Ulaming ba’zilari ovoz, nafas, nutqning

p r o s o d ik to m o n in in g buzilishlari bilan bog‘liq. T o r m a ’noda bu nutq

buzilishlarini disfoniya, dispnevm iya, disprozodiya deb nom lash m um kin.

Biroq klinikaga oid adabiyotlarda k am ishlatiladi, shuning uchun shifokorlar

u m u m la sh tirib aniq b o ‘lm a s a -d a , "dizartriya" term inidan foydalanadilar.

H a z a r d - h u g a t (1964) ''dizartriya" tu shunchasi m a z m u n in i y a n a d a

qisqartirdi, y a ’ni u dizartriyaga piramidali, ekstrapiramidali yoki serebellyar

xarakterdagi u m u m iy m o to r ik a n in g buzilishi bilan b o g l i q artikulatsiya

n u q so n la rin i kiritdi.

Rossiyada h a m dizartriya m u a m m o si kam o ‘rganildi. M.S. Margulis

(1926) dizartriyaga b a rc h a n u tq iy harakat buzilishlarini kiritadi. Bugungi

k u n d a u n in g ishlari m u h i m o ‘rin tu tad i. C h u n k i u b irinchi b o l i b ,

dizartriyani m o to r afaziyadan a n iq ajratib o ‘igandi va uning bulbar h a m d a

serebral shakllarini ajratib berdi.

L .B. Litvak (1959) d iz a rtriy a nutq buzilishlarini lo kal-diagnostik

a h a m iy a tig a o ‘z e ’tiborini q a r a td i. Dizartriya d e g a n d a , m u a llif faqat

artikulatsiya buzilishlarini tu sh u n d i, a m m o o ‘z fikriga qarshi ular qatoriga

n u tq n in g tem p, ritm, ravonligining buzilishi kabi turli xil nuqsonlami kiritdi.

D iz a rtriy a m u a m m o s ig a b o ‘lgan qiziqishning uy g 'o n ish i XX asr

o ‘rtalarida sezildi, biroq 1982-yildagina ilk b o r dizartriya m uam m o larig a

b a g ‘ishlangan ilmiy k onferensiya o'tkazildi (Berry, 1983). A ynan shu

k onferensiya m ateriallaridan foydalanib, dizar-triya m u a m m o si, uning

klin ik belgilari, shakllari b o ky ic h a ilmiy ishlar p ay d o b o ‘ldi (D a rle y

A ro n s o h va Brown 1969, 1975; A ronsoh 1981).

G ‘arbda dizartriya m u a m m o la ri bo‘yicha izlanishlar, ilmiy ishlaming

ko'payishi, u m u m a n dizartrik nutqni fonetik to m o n d an keng o ‘rganish,

keyinchalik esa bemorlarga maxsus tibbiy-pedagogik yordam berish usullarini

ishlab chiqish mavzulariga bag ‘ishlangan ko‘pgina ilmiy ishlar qilindi (Rose,

Espir, 1970; Netsell, 1973; K en t, Netsell, 1975; Rosenbek, Lapointe, 1978;

D arby, 1981; Jorkstone, B eukelm an, 1981; Berry, 1983 va boshqalar).

Dizartriya tabiatini o ‘rganish logopediya amaliyotida o ‘z aksini topdi.

O.V. P ra v d in a (19 6 9 ) darsliklarida d i z a r t r i y a tu s h u n c h a s i n e v r o l o g i k

t o m o n d a n y o n d a s h i b o ‘rganildi. 1.1. P a n c h e n k o (1972) ishlarida s e r e b r a l

falaj bilan kasallangan bolalarda d i z a r tr iy a n in g p ato g en ezi, o ‘ziga x o s

klinik b e lg ila r in in g n a m o y o n b o ‘lish i, s h u b ila n birga p a t o g e n e t i k

t o m o n d a n a s o s la n g a n logopedik ish m e t o d i k a s i n i yaratishga h a r a k a t

qilganini k o ‘rishim iz m um kin.

R.A. B e lo v a-D av id (1967), M. P a l m e r (1 9 6 7 ), X. R if (1969) h a r a k a t

buzilishlari o rasida, tovushlarni t o kg ‘ri talafTuz etish u c h u n z a r u r b o i g a n

til, la blarning a n iq holatini aytib o ‘tdilar.

B u n d ay n u tq kamchiliklarining ta b ia ti t o ‘liq o c h ib b e riim a g a n lig i

sababli, u la m i turli xil term in lar bilan n o m l a s h ta k lif etiladi: a r t i k u l y a t o r

dispraksiya (M . M orley, 1957), markaziy, o rg a n ik yoki m urakkab dislaliya

(M . Z e e m a n , 1961; L.V. Melexova, 1967). M . M orley, (1959) va X. R i f

(1969) artikulatsion harakatlarning b u z ilish i va b u n in g natijasida ta la f f u z

k a m c h ilik la r in in g kelib ch iq ish in i m o t o r a la liy a d a n farqli a p r a k t i k

dizartriya d e b n o m la sh n i taklif etdilar.

Bolalar serebral falajida dizartriyani t o ‘liq va an iq tasniflni M . B.

Eydinova (1959) va Y e.N . Pravdina ( 1 9 5 9 ) la r ta k lif etadilar. U l a r n i n g

fikricha, d izartriya bolalar serebral falaji b ila n kasallangan b o l a l a r n i n g

65—85% ida kuzatiladi. Bolalar serebral falajining o g ‘ir shaklida b o l a

u m u m a n harakatsizlanib qoladi va b u n d a y b o lalarn in g deyarli h a m m a s i d a

dizartriya (a n a rtriy a ) kuzatiladi ( Y e .M . M a s ty u k o v a , 1971).

D i z a r t r i y a n u t q n u q s o n i n i d i a g n o s t i k o ‘ r g a n i s h d i z a r t r i y a

m u a m m o s in in g rivojlanishida m u h im b o s q i c h b o 'ld i (L.B . Litvak, 1959,

Ye.N . Vinarskaya 1973). Ye.N . V in a rsk a y a (1973) t o m o n i d a n b i r in c h i

m a rta bosh m iyasi ja ro h atlan g an k a tta y o sh d a g i kishilarda d i z a r t r i y a

kom pleks neyroiingvistik to m o n d a n o krganildi.

B ugungi k u n d a b o la la rd a d i z a r t r i y a n i n a m o y o n boMishi k l i n i k ,

neyroiingvistik, psixolo-pedagogik y o 'n a l i s h l a r d a o ‘rganilm o q d a.

D izartriy a tasnifi va u n in g shakllari

D i z a r t r i y a n i ta s n i f l a s h d a m u t a x a s s i s l a r tu rli xil y o n d a s h a d i l a r :

ja ro h atlan ish o ‘c h o g ‘iga qarab, n e v ro lo g ik s i m p t o m n i n g u stu n lig i y o k i

neyroiingvistik qarash lar b o ‘yicha Ye. N . V inarskaya (1973), K .N . V i t t o r f

(1940), K. V o v a tr (1966), L.A. D a n i l o v a (1 9 6 9 ), M. Z e e m a n ( 1 9 6 2 ) ,

M. V. Ip p o lito v a (196 5 ), S.S. L yap id ev sk iy (1 9 6 8 ), Y e .M . M a s t y u k o v a

(1985), 1.1. P a n c h e n k o (1974), K..A. S e m y o n o v a (1979), M .B . E y d in o v a .

A m m o k o ‘pchilik mutaxassislar d iza rtriy a n i tasniflashda j a r o h a t l a n i s h

o ‘c h o g ‘ini hisobga olish tam oyiliga a m a l qilib, d iz a rtriy a n i q u y id a g i

turlarga ajratadilar: bulbar, psed o b u lb ar, q o b iq li dizartriya, q o b iq o sti va

miyachali dizartriya.

Bulbar dizartriya. Uzunchoq miya - medullaoblongata - y ana ikkinchi

ancha eski nom ga h a m ega - bulbus cerebri - qaysiki miya o ‘qining bir

qismi piyoz boshchasi bo'laklariga /bulbus, piyoz boshchasig' tashqi yuzasi

bilan o ‘xshashdir. M iyaning bulbar qismiga tegishli IX, X va XI, XII bosh

miya nervlarining periferik o ‘qlari, p o ‘stloq yoki yadroning shikastlanishi

oqibatida yuzaga keluvchi simptokompleksning harakat buzilishlari bulbar

falaj deb ataladi.

Periferik h ara k a tla n tiru v c h i neyronlarning hujayralari orqa miyaning

oldingi shoxlarida yoki m iy a o ‘qining mos yadrolarida yotadi. Ularning

aksonlari u yoki b u periferik harakatlantiruvchi nervlarni shakllantiradi.

P e rife rik h a r a k a t l a n t i r u v c h i n e y r o n n i n g u n i n g is ta lg a n s a th id a g i

shikastlanishi periferik falaj /p a r e z / n i n g klinik k o ‘rinishini beradi. Bunda

nerv impulslari m ushaklarga kelmasligi, shuning u c h u n undagi almashinish

jarayonlarining buzilishini hisobga olsak, m ushaklaratrofiyasi, tovushining

pasayishining yuzaga kelishi sabablari m a ’lu m buladi. M uskullar m o ‘rt,

b o ‘sh b o l i b qoladi, s h u n i n g u c h u n bu k o ‘p in c h a atrofik falaj deb ataladi.

Periferik h arakatlantiruvchi neyronning shikastlanishi birlamchi reflektor

yoylarining uzilishiga s a b a b b o l a d i . Bunda teri va p ay reflekslari y o ‘qolib,

arefleksiya n a m o y o n b o ‘ladi. Periferik harakatlantiruvchi neyronlardagi

patologik jarayon natijasid a h a m saqlanib qolgan q o ‘zg‘aluvchanligi shu

narsaga olib keladiki, atrofiyaga uchrayotgan m uskullarda b a ’zida alohida

muskul t o ‘plamlari va to la la rn in g tez-tez qisqarishi kuzatiladi.

Periferik paralichning k o ‘rsatilgan klinik k o ‘rinishlari atrofiya, atoniya

va arefleksiya — bulb ar falaj holatida IX, X, va XII bosh miya nervlari /til-

hiqildoq, adashgan va tilosti /bilan innervatsiya qilinuvchi muskullarda,

ya’ni yutkin, hiqildoq, tanglay, til muskullarida kuzatiladi. Bu muskullaming

funksional b o ‘shashgan falaji yutishning buzilishlari (disfagiya va afagiya)da

yeyish va ichish paytidagi y o ‘talish bilan birga, ovoz buzilishlari (disfoniya

va afoniya)da yoki b o ‘g ‘iq ovozda, "yopishib ketgan" va tushunarsiz nutqda

n a m o y o n boMadi. B u n d a y belgilarga b u lb a r dizartriy a deyiladi. Bu

tu sh u n ch ag a, o d a td a , pastki jag*, yonoqlar, lablarning muskullarining

b o ‘shashgan falaji sabab boMuvchi tovush artikulatsiyasi nuqsonlarini ham

o ‘z ichiga oladi, a m m o shuni aytish kerakki, b u muskullarni innervatsiya

qiluvchi yuz / U P / va u c h tarm oqli / U / nervlar bulb ar nervlarga kirmaydi

(yuz va uchtalik nervlaming yadrolari varolit ko‘prigida joylashadi). Chaynov

va mim ika muskullarining bo'shashgan falaji dizartriya belgilaridan boshqa

chaynashning buzilishi, o g ‘izni yopa olmaslik, gipo yoki amim iya kabi

belgilami ham yuzaga chiqaradi.

U z u n c h o q m iy a n in g bir to m o n la m a ( o ‘ng yoki chap b o lim in in g

farqi y o ‘q) shikastlanishlari yoki shu yerdan chiquvchi bulbar nervlar

IX, X, XI, XII ning shikastlanishlari ikki t o m o n l a m a shikastlanishlarga

n i s b a t a n u n c h a o g ‘i r b o ‘l m a g a n b u l b a r d i z a r t r i y a b e l g i l a r i n i n g

rivojlanishiga olib keladi.

Kelib chiqishi y a d ro li boMgan bu lb ar dizartriya bilan kasallangan

bem orlam i nevrologik kuzatishlarda b o ‘shashgan bulbar falajlardan tashqari

ananing qaram a-qarshi tomonida harakatlanish va sezishning buzilishlari,

;huningdek, harakatlangan tarafda ataksiya belgilarining p a y d o b o l i s h i

miqlangan /m a sa la n , Djekson, Avellis, Vallenberg, S h m e d t s in d ro m lari/.

L.B. Litvak / 1 9 5 9 / , G u t s m o n n / 1 9 2 4 / va b o s h q a la r t o m o n i d a n

> iro r-b ir b u l b a r n e r v n in g s h i k a s t l a n i s h i g a s a b a b b o ‘l u v c h i b u l b a r

lizartriyaning ayrim shakllari h a q id a b a y o n etishgan. Y a q in d a g in a til

oitqin nervlarining difteriya toksinlari b ilan shikastlanishiga, n atijasida

>emor n u tq id a ovozning y o ‘g ‘on t e m b r i n i n g yuzaga kelishi k o ‘p u c h r a r

;di. Y uz nervining virusli kasalliklaryoki o ‘rta q u lo q n in g yiringli — yallig‘li

arohatlari paytidagi shikastlanishlari y a n a d a k o ‘p ro q u c h ra y d i, b u n arsa

'u zn in g b ir tarafdagi yon o q va lab m u s k u lla rin in g b o ‘s h a s h g a n falaji

>ilan b o g ‘liq, b u esa nutqda lab to v u sh la ri (B , M , P, V, F ) n i n g n o a n iq

irtikulatsiyasining rivojlanishida n a m o y o n b o l a d i .

S h ik astlan ish lar qan ch alik miya o 'q i g a y a q in b o ‘lsa, b o ‘s h a s h g a n

alajlar s h u n c h a lik keng tarqalgan boMadi. U z u n c h o q m iy a m o d d a s i

»‘zin ing shikastlanishlarida (masalan, ensefelit, glial shish) jarangsiz b o ‘g ‘iq

>voz va s o ‘zlarni "yutib" talaffuz q ilish , tu sh u n a rsiz a rtik u la tsiy a b ilan

>og‘liq b u lb a r dizartriyaning b i r m u n c h a o g ‘ir form alari n a m o y o n qiladi.

Sunday h o latlard a bulbar d izartriyaning beigilari, o d a td a , p s e v d o b u lb a r

lizartriyaning beigilari bilan k o m b in a tsiy a la sh g a n b o l a d i .

B ulbar dizartriya bilan kasallangan b e m o r l a m i k o m p le k s n e vrologik

a fo n e tik tek sh irish , ularning klin ik n a m o y o n b o llish p a t o g e n e z i n i

axshiroq tushunishga imkon beradi. B u n d a y tekshirish miya q is m la rin in g

yrim shikastlanishlarida bem om ing n u t q a p p arati faoliyatida r o ‘y beruvchi

ng qiyin fu n k sio n a l s a m o r e g u ly a to r / o ‘z - o kzini b o s h q a r i s h / q a y t a

urilishlarini tu shunishiga yordam b erad i.

K asallam ing neyrofonetik tekshirish ishlari shuni k o ‘rsatadiki, a lo h id a

u ru h m uskullarining bo'shashgan falaji to vushlarni talaffuz qilishdagi

yrim buzilishlarda nam oyon b o ‘ladi. S h u n i n g u c h u n b e m o r n u tq id a g i

Dvushlar boyligi va xilma-xilligini y o ‘q o ta d i. A tro fd ag ilar e sa b e m o r

ilaffuz qilayotgan s o ‘zlam ing m a ’n o s in i t u s h u n m a y qoladi.

S h u n d a y qilib, ovoz boylamlari m u s k u lla rin in g parezi s h u n arsag a

lib keladiki, ovoz boylamlari t o l i q va b ir xilda h ara k a tla n m ay d i, u l a m i n g

îbranish esa k a m , aritmitik va yetarli a m p litu d a g a ega b o ‘lm a y q o lad i.

h u n in g u c h u n ovoz ohangdorligi y etarsiz, k u ch siz b o ‘lib q oladi. J a ra n g li

n d o s h l a r n i t a l a f f u z qilish p a y t i d a o v o z b o y l a m l a r i n i n g y e t a r l i

arakatlanmasligida hiqildoq agrodinam ik sharoitlaiga yaqinlashadi, b u n d a

i r a n g s i z u n d o s h l a r n i ta la f f u z q i l i s h d a j a r a n g l i u n d o s h l a r h a m

irangsizlashib ketadi.

B e m o r ovozini qayta chiqarishga u r in ib to v u sh p ay la rin in g a y r i m

gonisit va alkergist muskullarini, s h u j u m l a d a n , y u tq in va til ildizi

luskullarini q o ‘zg‘atadi. Bu shunga o lib k eiadiki, unli to v u s h la r o ‘zlarig a

os b o ‘lm a g a n shovqinli tovushlarga a y la n a d i. S h u n in g u c h u n b e m o r

n u tq id a g i unli va u n d o s h tovushlarning farqi sezilarsiz bo'lib qoladi, bu

e sa atrofdagilam ing b e m o r n u tq in i tushunishlarini qiyinlashtirib yuboradi.

B a y o n etilgan artikulatsiya o ‘zgarishining u m u m iy tendensiyasi, tabiiy

rav ish d a ovoz bogMamlari, y u m s h o q tanglay, til va lab muskullaridagi

p a r e tik h o latlam in g taqsim lanishiga h a m d a u yoki bu tovushlar fizikaviy

m urakkabligiga ko‘ra tu r lic h a variantlarga ega b o ‘lishi m u m k in . Barcha

m u s k u lla m in g bir tekis shikastlanishida eng differensiyalashgan til oldi

to v u sh lari buziladi. A m m o til ildizi muskuli parezi ustunlik qilganda

k o ‘p r o q til orqasi tovushlari artikulatsiyasi buzilishini kuzatish m um kin.

Chunki qattiq talaffuz qilinadigan tovushlarga nisbatan yumshoq qilinadigan

to v u s h l a r artikulatsiyasi til muskullarining k a m ro q differensiyalashgan

innervatsiyasini talab etadi. Lekin bulbar dizartriyada ular qattiq talaffuz

qilinadigan tovushlaiga nisbatan kamroq va kechikib buziladi. Til usti muskullari

shikastlangan holatda bir navbatda yumshoq tovushlar talaffuzi, artikulatsiyasi

va til o ‘rta talaffuzining buzilishi ro‘y beradi.

N u t q apparati m u s k u lin in g paralichi q a n c h a lik diffuz va buzilish

d a ra ja s i q a n c h a lik c h u q u r b o ‘lsa, n u tq tovushlari sh u n c h a lik q o ‘pol

buziladi. Bulbar dizartriyaning o g ‘ir hollarida eng so d d a burun tovushlarini

talaffuz e ta olish qobiliyati sustlashib ketadi.

S h u n d a y qilib, n u tq a p p a ra ti sust parizi tufayli r o ‘y bergan turli klinik

h o la tla r d a g i b u lb a r d iz a rtr iy a n in g t o ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ri b irlam ch i klinik

s i m p to m la r i past, kuchsiz o v o z , portlovchi to v u sh lar artikulatsiyasidagi

buzilish, jarangli tovushlarda jaranglilik shaklining soddalashuvi, ovozning

b u ru n li, dim og‘li tem bri, n u tq ohangdorligining buzilish kabilardan iborat.

Psevdobulbar dizartriya. Periferik harakatlantiruvchi neyronlaming

yadrosining o ‘zi nerv impulslarini miya po‘stlog‘idan markaziy hara-katlantiruvchi

neyronlir, boshqacha qilib aytganda piramida yo‘li bilan qabul qiladi.

H ozirga qadar m a rk a z iy harakatlantiruvchi n e y ro n la m in g tanasini

o ld in g i ildizi markaziy e gatlarning / o kng va c h a p / p o ‘stlog‘ida m a ’lum

k e tm a -k e tlik d a joylashgan d e b hisoblanib kelinar edi. Til, lab, yutqin.

t o m o q harakatini innervatsiya qilishga tegishli hujayralar oldingi markaziy

eg a tla rn in g pastki q ism ida joylashgan. Barcha p ira m id a y o ‘Ii tolalari birgr

q o ‘shilib, miya p o ‘stlog‘i osti yadrolari orasidan yarim sham ing oq moddas,

b o ‘ylab miya stvolining badal qismiga o'tadi. U z u n c h o q va orqa miyi

c h e g a ra sid a piram ida y o ‘li o ‘ng va chap to m o n la r i tolalarining katti

q ism i bir-birini kesib o ‘tadi va orqa miyaning periferik harakatlantiruvch:

n e y r o n la r hujayralarida tugaydi.

A g a r periferik p a r a lic h d a barcha ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlai

buzilsa, markaziy spastik paralichda a w a lo ixtiyoriy harakatlar zararlanadi.

ixtiyorsiz harakatlar esa saqlanishi m um kin. P ira m id a y o lla r i tolalar

k o n t a k t yo'lini hosil qiladi. S h uning u c h u n u larn in g shikastlanishidc

a s o s a n bitta k o ‘p h o lla rd a ikkita q o ‘l-oyoq qismi harakati eng nozik vg

difTerensiallangan q o ‘l b arm o q la rin in g harakati buziladi.

Piram ida yo'lin in g b o sh miya nervlarining h a ra k a tla n tiru v c h i yadro-

ariga p o ‘stloq im pulslarini tashuvchi t o m o n la r ig a

k a r ti k o n u k le a r

yoki

ta r tik o b u lb a r

deyiladi. U l a m i n g shikastlanishida y u z a g a keluvchi mus-

cullar paralichi m ark aziy spastik paralich xususiyatiga ega. Sust bulbar

>aralichlardan farq qilib, b u paralichlar

p s e v d o b u lb a r

deyiladi.

Bosh miya nervining k o ‘pchilik h ara k a tla n tiru v c h i yadro larin in g ikki

/o q la m a p o ‘stioq innervatsiyasi shuni aniqlab b e r a d ik i, k artikonuklear

/ o ‘lla rn in g bir y o q la m a z a ra rlan is h i c h a y n a s h , y u t i s h , to v u s h hosil

x>*lishida jiddiy funksional chetga chiqishini keltirib ch iq a rm a y d i. Bunday

>uzilish k artikonuklear yo'llarining ikki y o q la m a sh ik a stla n ish d a sodir

>o‘ladi. B unda til m uskuli va yuzning pastki q ism i m u s k u lin in g markaziy

ipastik paralichi e ’tiborga olinm aydi, bu m u s k u lla r m iy a n in g q a ra m a -

^arshi yarim sharidan keluvchi kartikonukleor t o l a l a r b ilan innervatsiya

qilinadi. A m m o p s e v d o b u l b a r d i z a r tr iy a s i m p t o m l a r i , s h u n i n g d e k ,

:h a y n a s h , yutish va to v u sh hosil b o ‘lishining buzilishi, o d a t d a , til osti va

yuz nervlarining ikki y o q la m a paralichi mavjudligi natijasid a rivojlanadi.

S h u n i n i g u c h u n b i r y o q l a m a m iy a m a r k a z i n i n g z a r a r l a n i s h i

D sevdobulbar d izartriy an i chaqirishi m u m k i n m i d e g a n savolga k o ‘p

m ualliflar y o ‘q d eb ja v o b beradilar.

Psevdobulbar paralich n in g klinik k o ‘rin ish in in g m u s k u lla r tonusi va

;ilning faol harakatini tekshirib borish m isolida k u z a tis h im iz m u m k in .

Agar b e m o m in g o g ‘zi o c h ib k o ‘rilganda til m u s k u lla r atrofiyasi y o ‘qligini

ko‘rish m u m k in . Til, o d a td a , orqaga tortilgan, o ' r t a q ism i ko'tarilg an va

yutqinga kirish y o l i n i berkitib turgan boMadi. O d a t d a , b e m o r la r tilini

og‘iz bo*shlig‘idan c h iq a ra olm aydilar.

Tilni oldinga chiqarib qilinadigan h arak atd an til u c h in i bu ru n g a qarata

chiqarilgandagi harakat kuchliroq buziladi. B e m o r ta la b qilinayotgan

h a rak atn i tilning oldingi qismini pastki lab va p astk i j a g ‘ bilan passiv

k o ‘tarishi hisobiga bajarish m u m k in . B unda til ta ra n g la s h g a n b o ‘lib, til

uchi yuqoriga qayrilm aydi va yuqorigi lab te risiga te g m a y d i, te z h o ld a n

to y ish so d ir b o ‘ladi va til s e k in -a sta yoki s ilk in is h g a o ‘xshab o g 'iz

b o ‘shlig‘iga "kirib ketadi".

Bemorlar uchun boshqa harakatlaiga nisbatan til u c h in in g iyakka qarata

qiladigan pastga harakati binm uncha osonroqdir. Biroq tilning en g pastki

uchi pastga egilmaydi va iyak terisiga tegm aydi. T iln in g y o n to m o n g a

qiladigan harakati, ayniqsa og'iz b o ‘shlig‘idan c h iq a rilg a n d a h a m kichik

am p litu d a bilan xarakterlanadi, buning ustiga til b u t u n massasi b o ‘ylab

joylashadi, b u n d a taranglashgan til uchi yon t o m o n g a harakat qilmaydi.

T iln in g paretik m uskullari va shu bilan b ir q a t o r d a b o s h q a n u tq

a p p a ra tin in g muskulli organlarining h a r a k a tin in g h a jm i va k u ch in in g

b u n d a y kamayishi a lb a tta nutq ja ra y o n id a n a m o y o n b o ‘ladi. Kasallar

ovozi kuchsiz, eshitilmas boMadi va so ‘nib boradi. B u n d a h a r d o im birinchi

b o ‘lib, nozik va m u ra k k a b artikulatsion to v u s h la r z a r a r ko'radi.

K ariep / 1 9 6 0 / yutq in muskullarining spastik qisqarishlarida nutqiy

p a y l a r n i n g c h e t l a r i b ila n b ir-b irig a z i c h ta q a lis h i va j u d a k u c h li

h arakatlangan boMishiga, nutqiy b o ‘shliqdan yuqorida q o ‘shim cha shovqin

paydo b o ‘lishiga e ’tib o r beradi. S h uning u c h u n tovush faqatgina kuchsiz

boMmay, b o ‘g ‘iq va xiralangan b o ‘ladi d e g a n fikrga keladi.

T il-y u tq in , a d a s h g a n va til osti nervlarining paralichi yoki m arkaziy

parezlarida o d a m d a asosiy rezoratorlar — yutq in va o g ‘iz b o ‘shlig‘ining

rezonatorik xususiyatlari tez, qattiq o ‘zgarib qoladi. Bo‘yin, yutqin, to m o q ,

y u m s h o q t a n g l a y va til m u s k u l l a r i n i n g s p a s t i k h o la ti y u t q i n n i n g

rezonatorlik faoliyatiga y o ‘l bermaydi. Spastik taranglashgan til ogMz

b o ‘shlig‘iga — to m o q n i n g orqa devoriga suriladi, bu esa m a ’lu m y o m o n

holatlarga olib keladi. Birinchidan, til o ‘zagining orqaga joylashishi yutqin

yoMini b e k itib , t o m o q - y u t q i n boMimining hosil b o ‘lishiga im koniyat

bermaydi. Ik k in c h id a n , yutqinning ovoz toMqinlarini t o ‘plash va o g ‘iz

b o ‘shlig‘iga b e rish xossasini kamaytiradi va ovoz toMqinlarini b u r u n d o r

m odikulatsiyasi u c h u n sharoit yaratiladi.

M a n q a lik n in g kelib chiqishida yutqinning yuqori qismidagi m uskullar

spastikiliga va y u t q i n - o g ‘iz va y u tq in - b u r u n b o ‘sh!iqlari razm erin in g

kattaliklari o ‘zgarishlarining ahamiyatini C e r e e n e / 1 9 5 7 / k o ‘rsatib o ltadi.

M uallifning n u q ta y i nazaridan bu faktorlar h av o n in g b u ru n orqali t o ‘g ‘ri

chiqib ketishiga q a ra g a n d a ahamiyatliroqdir. Bu fikrni Berry va Eisensein

/ 1 9 5 6 / h a m tasdiqlashadi.

P se v d o b u lb a r dizartriya shartli ravishda 3 darajaga ajratiladi: yengil,

o ‘rta, ogMr.

1. P s e v d o b u l b a r dizartriyaning yengil darajasi artik u latsio n n u tq

apparat h a ra k a tla rid a q o ‘pol buzilishlarning y o ‘qligi bilan xarakterlanadi.

B unda asosiy a rtik u latsio n qiyinchilik til, lablarda harakatni te z va aniq

bajara o lm a slik la rid a seziladi. Bunday bolalarda talafTuz kamchiliklari

asosida a rtik u la ts io n harakatlarini aniq t e z bajara olmasliklari natijasida

yuzaga k ela d i. N u t q b i r m u n c h a s e k in la s h g a n boMadi. A rtik u la tsio n

¡ihatdan q iyin boMgan tovushlar:

Download 12,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 52 53 54 55 56 57 58 59 ... 98