M. Y. Ayupova

s,  z , j )

  b u - m o n o m o r f  dislaliya.  A g a r   u   ikki 

va  u n d a n   o rtiq   artikulatsiya guruhiga  tegishli  b o ‘lsa  ( m a s a la n ,  r o t a t s i z m ,  

sigm atizm   va  la m b d a tsiz m ),  bu  —  p o l i m o r f  dislaliya  bo 'lad i.

T a l a f f u z i d a g i   k a m c h i l i k l a r   o ‘z  x a r a k t e r i g a ,   m a ’l u m   t o v u s h l a r  

gruppasiga  tegishli  boMishiga  k o ‘ra  dislaliya  quyidagi  tu rlarg a  a jr a tila d i:

1. 

S ig m a tiz m   (grekcha "sigma" ”

5

"  h arfin in g  n o m in i b ildiradi).  B u n d a  

sirg‘aluvchi  (

5

, 

z)

 va shovqinli 

(sh,j,  ch)

  to v u sh la r talaffuzida k a m c h i l i k l a r  

kuzatiladi.  Sirg‘aluvchi  va  shovqinli  to v u s h la rn in g   b o s h q a   t o v u s h l a r g a

87

---

almashtirilishi p a r a s ig m a tiz m   deb  yuritiladi.  M asalan,  soat  —  " t o a t " , j o ‘ja

—  " d o ‘da",  ch o y n ak   —  " to y n a k ”.

2.  R otatsizm   (g re k c h a  

"ro"

  harfi  nom idan o lingan  b o l i b ,  

"r"

 tovushni 

bildiradi)  -   rto v u s h n in g  talafTuzidagi kamchiliklardir.  /? tovushini  boshqa 

tovushlar bilan alm ashtirilishi  pararotatsizm deb yuritiladi.  M asalan,  raketa

—  "yaketa",  rom   —  "lom ",  r u c h k a   —  "yuchka”.

3.  L a m b d atsizm   (g r e k c h a   "lambda"  harflni  n o m id a n   olingan  b o ‘Iib, 

/ tovushini  bildiradi)  —  /  to vushining  talafTuzidagi  k a m c h ilik d a n   iborat. 

L

  tovushining  b o sh q a   to v u sh la rg a   almashtirilishi  p a ra la m b d a tsizm   deb 

yuritiladi.  M asalan,  lola  —  "yoya",  gui  —  "guy".

4.  Til  orqa  to vushlaridagi  kamchiliklar:

k a p p a tsiz m   -  

k

  t o v u s h i n i n g   nutqda  y o ‘qligi,  p a r a k a ta ts iz m   "

k'' 

tovushini  almashtirilishi.  M a s a la n ,  koptok  -   "topto",  kitob  -   "titob";

g a m m a ts iz m   -  

k

  t o v u s h in in g   nutqda  y o ‘qligi,  p a ra k a ta ts izm  

"g 

to v u sh in in g   alm ashtirilishi.  M asalan,  gui  —  "dul",  gilam   —  "dilam ”;

xitizm  —  x   to v u s h in in g   n u tq d a   yo‘qligi,  paraxitizm  

"x"

  tovushining 

alm ashtirilishi.  M a sa la n ,  xat  —  "tat",  xo‘roz  —  "to ‘roz";

y o t a t s i z m   -  

y

  t o v u s h i n i n g   n u tq d a   y o ‘qligi,  p a r a y o t a t s i z m   "v" 

to v u sh in in g   alm ashtirilishi  (grekcha  kappa,  g a m m a ,  xi,  yota  harflarini 

n o m i d a n   olingan  b o ‘lib, 

k,  g,  x,  y

  tovushlarini  bildiradi).

5.  Jaranglatish  n u q s o n la r i  — jarangli  un d o sh   to v u sh lar  talafTuzidagi 

kamchiliklar.  Bu  k am ch ilik lar jarangli undosh tovushlami jarangsiz undosh 

tovushlarga  alm ashtirilishidir: 

b-p,  d-t,  v -f  z-s,j-z,  g-k

  va  boshqalar.

D isla liy a n i  b a r t a r a f  e tis h d a   iogopedik  t a ’s ir   m e to d ik a s i

TalafTuz  buzilishlarni  b a r t a r a f   etish  u ch u n   Iogopedik  t a ’sir  lozim. 

L o g o p e d ik   t a ’sirning  a so siy   maqsadi,  nutq  to vushlarini  t o ‘g ‘ri  shakl- 

lantirishdir.  N u tq   to v u sh la rin i  t o ‘g ‘ri  tiklash  u c h u n   bola  quyidagilarni 

bilishi  lozim:  n u tq   to v u s h la rin i  bilishi  va  ularni  idrokida  aralashtirib 

yuborishi  kerak e m a s  / b i r  to v u sh n i  ikkinchisidan akustik belgisi  b o ‘yicha 

ajratabilishi/;  normal talafTuz qilingan tovushdan n o to ‘g ‘ri taiafTuz qilingan 

to v u sh n i  ajrata  bilishi;  o ‘zi  talaffuz  qilgan  to vushni  eshitib  nazorat  qila 

bilishi  va  sifatini  b a h o la sh i;  tovushni  normal  / e f f e k t i n i /   akustik  effektini 

hosil  qiluvchi artikulatsion  holatni bajara olishi;  n u tq n in g  h a m m a  turlarida 

to v u sh lard an   o ‘rinli  foydalanishi  lozim.

L ogoped bolani t o ‘g ‘ri  ta la ffu z g a o ‘igatishi  u c h u n   nihoyatda samarali 

y o l   topishi  lozim.

T o ‘g ‘ri  tashkil  q ilin g a n   logopedik  ish  dislaliyaning  boshqa  turlarida 

h a m   samarali  natijaga erishadi.  Mexanik dislaliyaning bir q a n c h a   hollarida 

lo gopediya  va  t ib b iy o tn in g   birgalikda  yondashishi  natijasida  samarali 

m uvaffaqiyatlarga  erishiladi.

L o g o p e d ik   t a ’s ir n in g   muvaffaqiyatli  s h a rt-s h a ro itla ri  talafTuzdagi 

k am c h ilik la rn i  b a r t a r a f   e tis h   u ch u n   yaxshi  s h a r o itla r   yaratib  beradi:

---

lo g o p ed n in g   b o la   bilan  emotsional  k o n t a k t i ;   m a s h g 'u lo tla m i  q i z i q a r l i  

shaklda tashkil  qilish va charchashga y o ‘l  q o ‘y m ay d ig an   ish  tiz im id a   o l i b  

borish.

L o g o p ed ik   m a s h g ‘ulotlar  haftasiga  u c h   m a r t a   m u n ta z a m   r a v i s h d a  

o ‘tkaziladi.  O t a - o n a l a r  bilan  birgalikda  u y   s h a r o itid a   h a m   m a sh g ‘u l o t l a r  

o ‘tkazilishi  lo z im   (logoped  topshiriqlari  a s o s id a ).  M ashg‘u lo tla rn i  h a r  

kuni  (kuniga  2—3  m a rta )  5 - 1 5   m i n u t d a n   o ‘tkazish  lozim.

Talaffuzdagi  n u q so n la m i b a rta ra fe tis h   u c h u n  didaktik m a t e r i a l l a r d a n  

keng  foydalaniladi.

T a la f f u z d a g i   k a m c h ilik la rn i  b a r t a r a f   e t i s h   m u d d a ti  b ir   q a n c h a  

faktorlarga  bogMiq:  nuqsonning  m u r a k k a b lik   darajasiga,  b o la n in g   y o s h  

va  individual  xususiyatiga,  mashgku l o t n i n g   m u n tazam lig ig a,  o t a - o n a l a r  

t o m o n i d a n   b eriladigan  yordamga.  O d d i y   dislaliyada  m ash g ‘u l o t l a r   b i r  

o y d a n   u ch   o y g a c h a ,  murakkab  dislaliyada  e sa   uch   oydan  olti  o y g a c h a  

o ‘tkaziladi.  M a k ta b   yoshidagi  bolalarga  q a ra g a n d a ,  b o g 'c h a   y o s h id a g i 

bolalar talaffuzidagi  n u q so n la rq isq a   m u d d a t   ichida b a rta ra f etiladi,  k a t t a  

m a k ta b   yo sh id ag i  bolalarga  q a r a g a n d a   e s a   kichik  m a k ta b   y o s h i d a g i  

bolalarda  te z ro q   b a rta ra f etiladi.

L o g o p e d ik   t a ’sir  b o s q i c h m a - b o s q i c h   a m a l g a   o s h irila d i,  h a r   b i r  

b o sq ich d a  log o p ed ik   t a ’sir  u m u m iy   m a q s a d i g a   qarashli  b o ‘lgan  a n i q  

pedagogik  m asala  yechiladi.

A d ab iy o tlard a  logopedik ta ’sir n e c h t a   b o s q ic h   b o ‘linishi  h a q id a   h e c h  

q a n d a y   bir  xil  fikr  y o ‘q:  F.F.  Rau  o ‘z  ishlarida  ikki  bosqichga,  O .V . 

P r a v d in a   va  O .A .  T o k a re v a   u ch   b o s q i c h g a ,   M .Ye.  Xvatsev  t o ' r t t a  

bosqichga  boMgan.

Logopedik  t a ’sirning  vazifa  va  m a q s a d la r id a n   kelib  chiqib,  q u y id a g i 

bosqichlarga ajratishni  m uhim  deb topildi;  tayyorlov bosqichi b o s h la n g ‘ich 

ta laffuzda  bilim  va  k o ‘nikma  (m a la k a )!a m i  shakllantirish  bosqichi.

T a y y o rlo v   b o sq ic h i. 

Bu  bosqichning  a so siy   m aqsadi  bola  d i q q a t i n i  

m aqsadga  qaratilgan  logopedik  ja r a y o n g a   qaratish.  Buning  u c h u n   b i r  

q a to r   u m u m p e d a g o g ik   va  maxsus  l o g o p e d ik   m a salalam i  yechish  lo z i m .

M u h im   u m u m p e d a g o g ik  m asalalardan  b i n   m a sh g ‘u l o t l a r y o “n a lis h in i 

shakllantirishdir:  logoped  bolani  lo g o p e d ik   k ab in et jihozlariga,  m u h i t i g a  

o ‘rgatishi,  b o la d a   m a sh g ‘ulotga  n is b a ta n   qiziqish  va  xohish  u y g 'o t i s h  

lozim.  Bolalarda  notanish odamlarga  n isb a ta n   uyalish,  tanglik,  i n d a m a s lik  

b a ’zi  hollarda,  h a tto   q o ‘rquv  hollari  h a m   kuzatilad i.  L o g o p ed d an   a s o s a n  

xushm u o m alalilik  talab qilinadi;  b o la  b ila n   m u n o s a b a td a   r a s m iy a tc h ilik , 

q attiq  qoMlik  qilish  kerak  emas.

B o l a   m a s h g ‘u l o t   q o i d a l a r i g a   r i o y a   q i l i s h i ,   l o g o p e d   b e r g a n  

instruksiyalarni  bajarishni,  muloqotga  faol  rav ish d a  kirishishni  o ‘r g a n is h i 

k e ra k .  M a s h g ‘u l o t l a r g a   tu s h u n g a n   h o l d a ,   e r k i n   fa o liy a t  s h a k l i d a  

yondashishni  shakllantirish  lozim.

Tayyorlov bosqichining m uhim  m a s a la la rid a n  biri erkin diqqat,  x o tir a ,

---

fikrlash  o peratsiyalarini,  analiz  va  sintcz,  ta q q o sla sh ,  xulosa  chiqarish 

operatsiyalarini  rivojlantirishdir.

Maxsus logopedik m a salalard an  bin tovushlarni b ir-biridan ajratishga, 

tanishga,  artikulatsiyani  shakliantirishni bilish va  k o ‘nikishga o ‘rgatishdir.

Bu  masalalar  dislaliy an in g   qaysi  formasi  ekanligiga  qarab  parallel 

yoki  k e tm a -k e t  ra v is h d a   yechiladi.  Idrok  qilish  ja ra y o n i  buzilm agan 

artik u lar  form ada  ( f o n e m a t i k   yoki  fonetik)  b o l s a ,   yuqoridagi  masalalar 

parallel  ravishda  olib  boriladi.

Dislaliyaning  a k u stik o -fo n e m a tik   form asin in g   m u h im   masalasidan 

b in  bolalami fo n e m a la m i tanishga, ajratishga va eslab qolishga o'rgatishdir. 

Bu  yuqoridagi  m a s a la la rn i  yechm asdan  t o v u s h la m in g   t o ‘g ‘ri  talaffuzini 

shakllantirishga o ‘tib b o ‘lm aydi.  Bola tovushni  t o ‘g ‘ri talaffuziga erishishi 

u c h u n ,  u  tovushni  ( f o n e m a n i )   eshita  bilishi  lozim .

D islaliy an in g   a r a l a s h   va  m urakkab  s h a k lid a   re tse p tiv   bilim larn i 

rivojlantirish u c h u n  artik u la r bazani shakllantirish  lozim .  F onem atik idrok 

q o ‘pol buzilgan b o ‘lsa,  artikular bilim va m alakajarayonlarini  shakllantirish 

ishlari  olib  boriladi.

Artikulatsion  b a z a n i  shakllantirish  u c h u n   bir  q a n c h a   m ashqlar  turi, 

m e to d ik   tavsiyalar,  talaffu zn i  t o ‘g ‘rilash  u c h u n   q o ‘lla n m a   va  didaktik 

talab lar  ishlab  chiqilgan.

Dislaliyada q o ‘pol  m o t o r  buzilishlaryo‘q.  Dislalik bo lad a  nutq  uchun 

m a x s u s   b o ‘l g a n   a r t i k u l a t s i o n   o r g a n l a r   h a r a k a t i n i n g   a y r i m l a r i  

shakllanm agan.  A rtik u la tsio n   organlar  harak atin in g   shakllanish jarayoni 

erkin  va  tu sh u n g a n   h o l d a   am alga  oshadi:  bola  vazifani  t o ‘g ‘ri  bajarishga 

va  artikulatsion  o r g a n l a r   harakatini  nazorat  qilishga  o ‘rganadi.  Z a ru r 

b o l g a n   harakatlar  o l d i n   k o ‘rsatilib  taqlid  qilish  asosida  shakllantiriladi: 

logoped oyna oldida b o la g a  tovushning to 'g 'ri  artikulatsiyasini  ko'rsatadi, 

tu sh u n tira d i,  q a n d a y   h a r a k a tla m i  bajarishni  k o ‘rsatadi  va  qaytarishni 

s o ‘raydi.  K o ‘rish  n a z o r a ti  ostida  bir  ne c h a   m a r t a   qaytarish  natijasida 

bola  t o ‘g ‘ri  (kerakli)  vaziyatni  egallashga  erishadi.  Agar  bola  qiynalsa, 

logoped  zo n d   yoki  sh p a te l  bilan  yordam  beradi.  Keyingi  m ashg‘ulotda 

k o ‘rsatmasiz og'zaki  in struksiya bo'yicha qildirishga harakat  qilish  kerak. 

Keyinchalik bola t o ‘g ‘ri  bajarayotganini  kinestik sezgisi asosida tekshirishi 

m u m k in .  Bola q a c h o n   artikulatsiyani  ko'rsatm asiz,  bexato bajarsa,  shunda 

o ‘zlashtirib  oigan  b o ‘ladi.

Tovush  talaffuzini  t o ‘g ‘ri  shakllantirish  davrida,  shu  tovush  ustida 

ishlanayotganligi  h a q id a   eslatish  kerak  emas.

L ogoped,  m a s h g ‘u lo t  davom ida,  bola  kerakli  tovushni  talaffuz  qilish 

u c h u n   t o ‘g ‘ri  vaziyatni  egalladimi,  y o ‘qm i  tekshiriladi.  Buning  u c h u n  

logoped boladan t o ‘g ‘ri  vaziyatni egallagan holda nafas chiqarishini  (qattiq 

puflashni)  so‘raydi.  K u c h li  nafas  chiqarish  natijasida  intensiv  shovqin 

hosil  bo'ladi.  A garda  sh o v q in   kerakli  to v ushning  (u n d o sh n in g )  akustik 

effektiga  m o s  kelsa,  v a z iy a t  t o ‘g ‘ri  t a n la n g a n   b o ‘ladi.  Agar  b u n d a y

---

b o ‘i m a s a ,   u n d a   l o g o p e d   b o l a d a n   a r t i k u l a t s i o n   o r g a n   v a z i y a t i n i  

o ‘zgartirishini  so 'ra y d i  (biroz  k o ‘ta rish ,  tu sh irish ,  tilni  h a r a k a tla n tiri s h )  

va  y ana  puflatadi.  MuvafTaqiyatli  natijaga  e r i s h m a g u n c h a   bajartiriladi.

B a ’zi  h o lla rd a   bola  hosil  bo‘lgan  s h o v q in g a   q u lo q   soiib  uni  n o r m a l  

tovush  bilan  tenglashtiradi  va  h a tto   m u sta q il  ravishda  nutqiga  kiritishga 

h arakat  qiladi.  Bu  h a m   yaxshi  natijaga  o ïib   kelm aydi.  S h u n in g   u c h u n  

b u n d a y   h o lla rd a   logoped  bola  d iq q a tin i  b o s h q a   holatga  q aratad i.

D islaliyada  artikulatsion  o r g a n l a m i n g   kerakli  h a ra k a tla rin i  s h a k l -  

lantirish  u c h u n   qilingan  mashqlar natijasi  yetarlidir,  o rtiq c h a   m a s h q l a r n i  

b a j a r t i r i s h   z a r u r   e m a s .  Bola  n u t q i y   r i v o j l a n i s h   j a r a y o n i d a   a y r i m  

sh ak lla n m a g a n   n u tq   harakatlari  ustida  ish  olib  boriladi.

A rtikulatsion  m ashqlar  o ‘tkazish  u c h u n   kerakli  b o 'lg a n   talablar:

1.  T a la b   qilingan  vaziyatni  egallay  bilish,  sh u   vaziyatda  t u r a   bilish 

(olish), sh u  vaziyatni sakrab turish,  bir v a z iy a td a n   ikkinchisiga o ‘ta  bilish.

2.  A rtik u latsio n   m otorikani  rivojlantiruvchi  m a s h q la r tiz im ig a   s ta tik  

m ashqlar kabi  n u tq   h a ra k atin in g d in am ik   koordinatsiyasini  rivojlantirishga 

qaratilgan  m a sh q la rn i  h a m   kirgizishi  lozim .

3.  Lab  va  til  harakat  mashqlarini  birga  o lib   borish  zarur,  c h u n k i   b u  

o rg an lar  to v u sh larn i  talaffuzida  birg alik d a  ishtirok  etishadi,  b ir-b irig a  

moslashadi  (b u   k o ‘rinishni  koartikulatsiya  deyiladi).

4.  Bola toliqib qolmasligi  uchun  m a s h g ‘u lo tla r qisqa,  lekin  k o ‘p  m a r t a  

o'tkazilishi  lozim .  O ra d a   boshqa  ish  tu r i  b ila n   s h u g ‘ullanish  lozim .

5.  K inestik sezgini,  kinestikanaliz va t a s a w u m i   shakllantirishga  k a t t a  

e ’tib o r  berish  kerak.

6.  H a ra k a tla rn i  o ‘zlashtirish bilan b irga,  to vushlarni  realizatsiya  qilish 

u c h u n   lo g o p e d   b o s h q a   tovushlarga  k e r a k   b o ‘lgan  h a r a k a t l a r   u s t i d a  

ishlashga  o ‘tadi.

A rtik u la tsiy a   g im n a s tik a s i

Dastlabki  logopedik tekshirish ja ra y o n id a  artikulatsion ap p arat  a ’z o la ri 

tuzilishida  k am c h ilik la r  borligi  a n iq la n a d i.  B u n d a y   hollarda  f o n e m a t i k  

idrokni  rivojlantirish  ishlari bilan parallel  ravishda artikulatsiya gim nastikasi 

(tayyorgarlik  m ashqlari)  olib  boriladi.

Artikulatsiya  gim nastikasining  m a q s a d i,  to vushlarni  t o ‘g ‘ri  ta la f f u z  

etish  u c h u n   z a r u r   b o l g a n   artikulatsiya  a ’z o la rin i  t o ‘liq,  a n iq   keltirish  va 

o ddiy  h a ra k a tla rn i  m urakkab  h a r a k a tla rg a   -   turli  xil  f o n e m a l a r n i n g  

artikulatsiya  tartibiga  birlashtirishdan  iboratdir.

H a m m a   artikulatsion  mashqlari  tiz im in i  ikki  turga  b o l i s h   m u m k i n :  

statik va d in a m ik .  Statik  mashqlarda  a rtik u la tsiy a  a ’zolari  turli  h o la tla r g a  

keltiriladi,  lekin  harakat  b o ‘lmaydi.  D i n a m i k   m a sh q la rd a   a r tik u la ts iy a  

a ’zolari  turli  holatlarga  va  shu  bilan  birga  h a ra k a tg a   keltiriladi.

H a r   bir  m a s h q la r   o ‘z  nom iga  ega.  M a s h q l a m i n g   n o m la ri  s h a r t l i , 

lek in   b o l a l a r n i n g   u l a r n i   eslab  q o l i s h l a r i   j u d a   m u h i m d i r .   C h u n k i ,

---

b irin c h id a n ,  n o m la r   b o la d a   o ‘tkaziladigan  m a s h q q a   nisbatan  qiziqish 

u y g ‘o tad i,  ik kinchidan,  v a q tn i  tejaydi,  y a ’ni  b u n d a   logopedga  h a r   safar 

m a s h q la rn i  bajarish  usulini  t a k r o r  tushuntirishga  hojat  qolm aydi,  bolaga 

bajarilishi  kerak  b o ‘lgan  m a s h q n in g   nom ini  aytish  kifoya.

S t a t i k   ta y y o rg a rlik   m a s h q la ri

1.  "B elkurakcha”.  Til  k e n g   h o ld a chiqarilib,  b o ‘shashtiriladi va pastki 

lab  ustiga  q o ‘yiladi.  B u n d a   til  titramasligi  kerak.  Til  shu  h o ld a  10—15 

d a q iq a   ushlab  turiladi  (7 -ra s m ).

2.  "K o sach a" .  O g ‘iz  k e n g   och ilad i,  til  k e n g   c h iq a rilib   yuqoriga 

k o ‘t a r i l a d i .   Til  y u q o r i   t i s h l a r   t o m o n   o l i b   b o r i l a d i ,   le k in   u la r g a  

tekkizilm aydi.  S h u   h o ld a   til  1 0 -   5  daqiqa  üshlab  turiladi  (8-rasm )

3.  " N i n a c h a ”.  O g ‘iz  o c h i l a d i .  Til  o ld in g a   t o m o n   in g ich k a  qilib 

chiqariladi.  S h u   h o la td a   15  d a q iq a   ushlab  turiladi  (9-rasm ).

4.  "Tepacha".  O g ‘iz  y a rim   ochiladi.  T ilning  o rq a   yonlari  yuqori j a g ‘ 

tis h la r   bilan  qisiladi.  T iln in g   uchi  pastki  oldingi  tishlarga  tiraladi.  Bu 

h o lat  15  daqiqa  ushlab  tu rilad i  (10-rasm).

5.  "Naycha".  Til  k en g   h o ld a   chiqariladi.  T iln in g   ikki  yon  to m o n i 

yuqori  to m o n   buklanadi.  Hosil  qilingan  n a y c h a d a n   puflanadi.

M ash q   sekin  s u r ’a td a   10  -   15  marta  bajariladi  ( 1 1-rasm).

Aytib o ‘tilgan m a s h q la m in g  h a r  biri  aniq,  sekin  8—10  m arta bajariladi.

D in a m ik   ta y y o rg a rlik   m a s h q la r

1.  "Soatcha".  Til  u z u n - i n g i c h k a   qilib chiqariladi.  S o ‘ng shu  holda  til 

o g ‘izning  o ‘ng  b u rc h a g id a n   c h a p   burchagi  t o m o n g a   qarab  harakatga 

keltiriladi.  Mashq  1 5 - 2 0   m a r t a   bajariladi  (1 2-rasm ).

2.  "Ot".  Til  tanglay  t o m o n   so'rilib,  s o ‘ng  q o ‘yib  yuboriladi.  Shunda 

til  taqillagan  ovoz  ch iq a ra d i.  Tilni  taqillatish  sekin  va  kuchli  b o ‘lishi 

kerak.  Bu  m ash q   1 0 - 1 5   m a r t a   bajariladi  (1 3-rasm ).

3.  "Q o 'ziq o rin ”.  O g ‘iz  o chiladi.  Til  tanglay  t o m o n   s o ‘riladi,  S h u n d a 

til  tanglayga  qattiq jipslashadi.  Bu  holda  til  ushlab  turiladi,  shu  vaqtning 

o ‘z id a   pastki  jag ‘  p astg a  t o m o n   tushiriladi.  Bu  m a sh q   1 0 - 1 5   m arta 

b ajariladi.  Bu  m a s h q n i n g   "Ot"  m ash q id an   farqi  shuki,  til  tanglayga 

jipslashgach,  q o ‘yib  y u borilm aydi.

4.  "Arg‘imchoq".  Til  uzun-ingichka  qilib  chiqariladi,  so‘ng  navbatma- 

navbat goh burun, goh iyak t o m o n  olib boriladi.  Bu vaqtda og‘iz bekitilmaydi. 

M ashq  logoped  sanog‘i  ostida  1 0 -1 5   marta  bajariladi  (14-rasm).

5.  "M azali  m u ra b b o ”.  Til  keng  holda  chiqariladi,  so ‘ng  yuqori  tablar 

yalan ad i  va  til  o g ‘iz  ic higa  olinadi.  Bu  m ash q   10— 15  m arta  qaytariladi 

(1 5-rasm ).

6.  "B o‘yoqchi".  Til  c h iq arilad i,  og‘iz  yarim   o ch iq   h o ld a  boMadi.  Til 

b ila n  a w a l  yuqori  lab,  s o ‘n g  pastki  lab aylana b o ‘ylab yalanadi.  Bu mashq 

y o ‘nalishni  o ‘zgartirgan  h o l d a   10  m arta  bajariladi  (16-rasm ).

---

7. 

G ‘altak".  Til  uchi  oldingi  p a stk i  tishlar  o rqasiga  tira la d i.  Tilning 

o rq a   y o n   to m o n i  yuqoridagi j a g ‘  tis h la r   bilan  qisiladi.  K e n g   til  oldinga 

chiqariladi, s o ‘ng y ana o g ‘iz  ichiga o lin ad i.  Bu  m a sh q   15  m a r t a  bajarilndi 

(17-rasm ).

H a r  bir tovushlam i  t o ‘g ‘ri ta laffu zg a q o ‘yishda  lo g o p e d   a y tib  o ‘tilgan 

m ashqlardan faqat zarur d eb  hisoblanganlarini ta nlab oladi. T a n l a b  olingnn 

m a sh q la r  q o ‘yilishi  lozim   b o ‘lgan  to v u sh   artikulatsiyasiga  m o s   kelm og'i 

lozim.

7-rasm .  B elkurakcha 

8 -ra sm .  "K osacha”  a rtik u la ts iy a

artikulatsiya  mashqi. 

mashqi.

---

1 1 -rasra.  "N aycha"  artik u latsiy a 

mashqi.

12-rasm .  "S oatcha"  artikulatsiya 

mashqi.

1 3 -rasm .  "  Ot"  artikulatsiya 

14-rasm.  "ArgMmchoq”  artikulatsiya

m ashqi. 

mashqi.

---

15-rasm .  "M azali  m urabbo” 

16-rasm .  B o‘yoqchi  artikuiatsiya

artikulatsiya  mashqi. 

m ashqi.

17-rasm .  " G ‘alta k "  artikulatsiya  mashqi.

---

T a la f f iiz   q ilish   m a la k a   v a   k o ‘n ik m a la rin i  s h a k lla n tir is h   b o sq ic h i

Bu  b o sq ich n in g   maqsadi  m axsus  tanlangan  nutq  materiali  bo'y ich a 

bolada to v u sh  t o ‘g ‘ri talaffuzining boshlang‘ich bilimlarini shakllantirishdan 

iboratdir.  T ovushlam i  n u tq q a   q o ‘yish,  nutqda  ulardan  t o g   ri  foydalanish 

malakalarini  shakllantirish,  to v u sh la m i  tanlay  bilish,  o ‘zaro  a lm ash tin b  

y u b o r m a s l i k   ( to v u s h la r   d iffe re n sia tsiy a si)  a n iq   m a sa la   h is o b la n a d i. 

K o 'r s a tilg a n   m asalalarni  lo g o p e d ik   ish  jarayonida  yechish  zaruriyati, 

n u tq n in g   talaffuz to m o n in i  o n to g en etik  egallash qon u n id an   kelib  chiqadi.

Bir q a n c h a  tekshirishlar s h u n i  ko'rsatadiki,  u yoki  bu tovushni  p a y d o  

b o 'lis h   p a y tid a n   b oshlab  t o   uni  to ‘g ‘ri  talaffuzigacha,  t o   uni  n u tq q a  

k iritg u n c h a   a n c h a  vaqt  o 'ta d i.  A .N .  G v o zd ev  oradagi  bu vaqtni  tovushni 

o ‘zlashtirish  davri  deydi.  Bu  d a v r   30—45  va  k o ‘proq  kun  b o   lib  o   ziga 

xosdir.  O l d i n   yangi  to v u sh   eski  tovush  bilan  parallel  ravishda  ishlatiladi 

(a lm a s h t i r i l g a n   t o v u s h ) ,  b u n d a   oldingi,  y a ’ni  eski  to v u sh   yangisiga 

q a r a g a n d a   t e z - t e z   i s h l a t i l a d i .   K e y i n c h a l i k   y a n g i  t o v u s h   t e z - t e z  

ishlatiladigan  b o 'la d i,  bir q a n c h a   vaqtdan  keyin  esa  u  eski  tovushni  siqib 

chiqarib h a m m a  vaziyatda h a m   o ‘zi  ishtirok etadi, keyinchalik uni  n utqdan 

u m u m a n   siqib  chiqaradi  va  s h u n d a n   so ‘ng  yangi  tovushni  eski  tovush 

bilan  birga  differensiatsiya  qilish  jarayoniga  o   tiladi.

F .F .  R a u   o 'z   ishlarida  to v u sh la m i  nutqqa  q o ‘yishning  uch  usulini 

ko'rsatadi:  taqlid  (imitativ),  m ex a n ik   (yordam )  va  aralash.

B irinchi  usul  -   lo g o p e d d a n   eshitgan  tovushga  mos  qihb  b o la n m g  

ongli  rav ish d a  shu  tovush  artikulatsiyasini  topishga  va  talaffuz  qilishga 

urinishiga  asoslangan.  B u n d a   b o l a   akustik  ta y an ch d an   tashqari  ko  rish, 

taktil  va  fikrlash  sezgilardan  h a m   foydalanadi.  Taqlid  usulda  asosan 

a rtik u latsio n   o rganning  h olati  q a n d a y   b o ‘lishi  kerakligi  haq id a  logoped 

og'zaki  tu s h u n c h a  beradi.  Izlanuvchanlik sirg‘aluvchi, jarangli to vushlam i 

p o s ta n o v k a   qilishda  yaxshi  n a tija la r  beradi.  B a ’zi  bir  to v u s h la r   esa, 

m asalan:  s o n o r   V ,   V ,   affrikatlar