M. Y. Ayupova

(s,  z,  s)

  23% ,  shovqinli  tovushlar 

(sh,  j)

  24%, 

afrikat  to v u sh  

(ch)

  13%,  "r"  tovushi  26% ,  "1"  tovushi  10%,  jaranglilar 

4,5 % , 

"y"

  tovushi  1,5%,  til  o r q a   tovushlar  1%  k o ‘rsatkich!arda  n o t o ‘g ‘ri 

talaffuz  etilishi  k o ‘rsatiladi.

M .  M .  Aleksayeva  m a ’lu m o ti  b o 'y ic h a   5 yoshli  bolalarda sirg‘aluvchi 

to v u s h la r  (

5

, 

z,

 

5

)  17,3%,  shovqinli  tovushlar 

(sh, J)

  60,4% , 

"r"

  tovushi 

4 6 ,7 % , 

tovushi  esa  7,2%   tashkil  e ta r  ekan.

R.  B e k k e r   m a ’lum otiga  k o ‘ra,  G e rm a n iy a d a   dislaliya  hodisasi  5  —  6 

yoshli  b o la la m in g   34%  u c h r a r   ekan.  K.  O n e z o ra   dislaliya  u m u m t a ’lim 

m aktabi  o ‘quvchilarining  18,5%  ida  kuzatilarek an .  Miloslav Z im e e n n in g  

P ragadagi  b o la la r b o g ‘chasida o lib  borgan tekshirishlariga  k o ‘ra,  dislaliya 

q u y id a g i  r a q a m la r n i  tashkil  e tg a n :  3 - 4   yoshli  b o la la rd a   6 9 % ,  4 - 5  

yoshlilarda  58% ,  5 —6  yoshli  bolalarda  46% ,  6—7  yoshlilarda  esa  37%.

0 ‘z b e k is to n d a   M.  A yupova  m a ’lum otiga  k o ‘ra  5  yoshli  bolalarda 

t o v u s h la r talaffuzidagi  k a m c h ilik la r 41,5%,  6  yoshli  bolalarda  esa  22,9% 

ni  tashkil  etadi.

M.  A y u p o v a   m a ’lum oti  b o ‘yicha  5  yoshli  bolalarda  sirg'aluvchi  (s, 

z)  3 2 ,1 % ,  shovqinlilar 

{sh, j)

  38,4% ,  "r"  tovushi  talaffuzida  60,7% ,  til 

o rq a   tovushlari  25% ,  c h u q u r  til  o rq a   tovushlari  (

q, g‘)

  7,1%,  V   tovushi 

5,4%   tashkil  etgan.

---

Hozirgi vaqtda dislaliya nutq ap p arat  inervatsiyasi saqlangan va e s h itis h  

n o r m a d a   boMganda  tovushlar  talaffuzidagi  k am c h ilik   d e b   ta lq in   e tila d i.

Htiologikl  belgilarga  k o ‘ra  dislaliya  ikki  shaklga  b o ‘linadi:  m e x a n i k  

(organik)  va  funksional  dislaliya.

M e x a n ik   dislaliya  va  u n in g   sabablari

M e x a n ik   (o rg an ik )  dislaliya  p e rif e r ik   n u t q   a p p a r a tn in g   (til,  j a g ‘ , 

tanglay,  tish)  org an ik   buzilishi  natijasidir.

Til  tagidagi  e tn in g   (yugancha)  kaltaiigi  m e x a n ik   dislaliyaga  s a b a b  

b o 'la d i.  Bu  kam ch ilik   til  harakatini  q iy in lash tirad i,  til  tagidagi  e t n m g  

h a d d a n   tashqari  kalta  b o ‘lishi  tilning  y u q o r i  t o m o n   k o ‘tarilishiga  i m k o n  

b erm aydi.  B u n d a n   tashqari,  tilning  h a d d a n   tashqari  katta  boMishi  y o k i 

h a d d a n  tashqari  kichik v a t o r b o ‘lishi  h a m   dislaliyaga olib keladi.  B u n d a y  

h ollarda  t o ‘g ‘ri  artikulatsiya  qiyinlashadi.

J a g ‘  tuzilishidagi  kamchiliklar  p rik u s   n o n o rm allik larg a  olib  k e la d i. 

N o n o r m a l  prikuslar  bir  ne c h a   xil  k o ‘r in is h d a   b o l i s h i   m u m k in .

Prognatiya— yuqori  jag‘ oldinga t o m o n  chiqqan bo‘ladi.  Buning natijasida 

pastki  oldingi  tishlar yuqoridagi tishlar b ilan   birlashmaydi  (4-rasm).

4 -ra sm .  P rognatiya.  5-rasm .  P ro g en iy a.  6 -ra sm .  Oldingi  ochiq  p rik u s.

P rogeniya  -   pastki  jag ‘  oldinga  c h i q q a n   b o ‘ladi  (5 -rasm ).

Ochiq  prikus  - y u q o r i  va pastki j a g l a r  birlashganda ular o rasida o r a l i q  

m asofa  qoladi.  Ayrim   hollarda  b u   o r a l i q   faqat  oldingi  tish lar  o r a s i d a  

b o ‘ladi  (oldingi  ochiq  prikus)  (6 -rasm ).

Yoni ochiq  prikus o ‘ng tom onli,  c h a p  t o m o n li  va  ikki  to m o n li boMishi 

m u m k in .

T ish la rn in g   (tish  qatorining)  n o t o ‘g ‘ri  tuzilishi  h a m   dislaliyaga  s a b a b  

boMishi  m u m k in . Tishlar v a ja g ‘dagi  k a m c h ilik la m i b a rta ra fe tis h  s h i f o k o r -  

sto m a to lo g   t o m o n i d a n   olib  boriladi.

Tanglayning  n o to ‘g ‘ri  tuzilishi  h a m   to v u sh la rn in g   t o ‘g ‘ri  ta l a f i u z i g a  

xalaqit beradi.  T or, baland yoki past,  yassi tan g lay  k o ‘pchilik to v u s h la r n in g  

t o ‘g ‘ri  artikulatsiyasiga  im kon  b erm ay d i.

L ablarining  qalinligi  ingichka  va  k a m   h arakatchanligi  h a m   l a b   va 

lab-tish  tovushlarini  aniq  talafiuziga  x a la q it  beradi.

---

F u n k s io n a l  d isla liy a   va  u n in g   s a b a b la r i

Funksional dislaliyada periferik nutq apparatining artikulatsion qismida 

h e c h   q a n d a y   organik  buzilishlar,  kamchiliklar  kuzatilm aydi.

F u nksional  dislaliy an in g   keng  tarqalgan  sab a b la rid a n   biri  oiladan 

n u tq in i  n o t o ‘g ‘ri  shakllantirishdir.  Ayrim  oilalarda  k a tta la r bola  nutqiga 

ta q lid   qiladilar.  Bolani  su y ib   u  bilan  ’’bola  tilida"  s o ‘zlashadilar.  Buning 

natijasida bolada to v u s h la rn in g  t o ‘g ‘ri  talaffuzi  k ech  rivojlanadi.  Dislaliya 

b o lalard a  taqlid  asosida  h a m   yuzaga kelishi  m u m k in .  T ovushlar talaffuzi 

hali  yetarli,  t o ‘g ‘ri  s h a k lla n m a g a n   kichik  yoshdagi  b o la la r  bilan,  till 

c h u c h u k   yoki  n o a n iq ,  t e z   sh o sh ib   gapirad ig an   k ish ilar  bilan  d o i m o  

m u l o q o td a   b o lis h i  b o la  n u tq ig a   salbiy  t a ’sir  k o ‘rsatadi.  K o ‘p in c h a   bola 

o ila d a   tovushlarni  n o t o ‘g ‘ri  talaffuz  etuvchi  kishi  nutqiga  taqlid  etadi. 

Bu  esa  funksional  dislaiiyaga  sabab  b o la d i.

Oiladagi  ikki tillilik,  p e d ag o g ik  qarovsizlik h a m   funksional  dislaiiyaga 

sabab b o ‘ladi.  Bunda tovushlarga e ’tibor bermaslik, boladagi  kamchiliklami 

t o ‘g ‘irlamaslik,  t o ‘g ‘ri  va  a n i q   talaffuz  n am u n a la rin i  berm aslik  hollari 

k o ‘z d a   tutiladi.

F o n e m a tik   esh itish n in g   yaxshi  rivojlanmaganligi  b olalarda  tovushlar 

talaffuzidagi  k am ch ilik la m i  keltirib  chiqaruvchi  sab ab lard an   biridir.  Bu 

h o ld a  tovushlar differensiyasi  (tovushlarni  farqlash)  qiyinlashadi.  Bolalar 

a so sa n   bir-biriga  o ‘xshash:  jarangli-jarangsiz,  sirg‘aluvchi  va  shovqinli 

to v u sh larn i  ajrata  o lm a y d ila r.  Bu  qiyinchiliklar  natijasida  tovushlarning 

t o ‘g ‘ri  talaffuzi  u zo q   vaq tg a  c h o ‘zilib  ketadi.

S h u   b ila n   b irg a ,  t o v u s h l a r   talaffuzidagi  k a m c h ilik la r ,  a y n iq s a , 

to vushlarni  alm ashtirish  hollari,  o ‘z  navbatida,  f o n e m a tik   eshituvning 

s h a k l l a n i s h i n i   q i y i n l a s h t i r a d i   va  k e l g u s i d a   n u t q n i n g   u m u m i y  

rivojlanmaganligiga va o ‘qish-yozishda buzilishlar b o l is h ig a  sabab boMadi.

Dislaliya  a r tik u la ts io n   a p p a r a t  a ’zolarin in g   (til,  lab,  pastkí  j a g ‘) 

harakatchanligidagi  k a m c h ilik la r  natijasida  h a m   s o d ir  b o lladi.  Bu  hol 

b o la n in g   tilni  kerakli  h o l a t d a   ushlab  tura  olmasligi  yoki  bir  h arakatdan 

ikkinchi  harakatga  tez  o ‘t a   olmasligida  n a m o y o n   boMadi.

Dislaliya  funksional  e s h itu v n in g   pasayishi  natijasid a  h a m   paydo 

b o ‘lishi  m um kin.

Bolaning aqliy rivojlanishidagi  kamchiliklar h a m   o g ‘ir va uzoq davom  

etad ig a n  dislaiiyaga sabab boMadi.  Oligofren b o la la m in g  50%  da tovushlar 

talaffuzidagi  kam chiliklar  b o ‘lishi  mumkin.

D isla liy a   tu rla ri

Tovushlarni  n o t o ‘g ‘ri  talaffuz  etish  o n a  tilida  h a m m a   tovushlarda 

u c h ra tis h   m um kin.

T ovushlar talaffuzining buzilishi asosan artikulatsion jih a td a n  talaffuz 

qilish   qiyin  b o l g a n :   s o n o r   (