M. Y. Ayupova

L o g o p e d ik is h m e t o d ik a s i
B rad ilaliy an i b a r ta ra f e tis h d a lo g o p ed ik u su lla r q o ‘yidag ilarg a 
y o ‘naltiriladi:
— n u tq ja ra y o n id a b irm u n c h a tez va an iq n u tq iy h arak atlarn i 
tarbiyalash;
— tezlashgan nutqiy reaksiyalarni tarbiyalash;
— ichki nutq tem pini tarbiyalash;
— o 'q ish va yozuv tem pini tarbiyalash;
— sahnabop o ‘qish va dram alashtirilgan nutqning ifodali shakllarini 
tarbiyalash va h.k.;
— nutqning to ‘g‘ri prosodik tom onini tarbiyalash: tem p , ritm , ohang, 
pauza, urg‘uni.
Y aqqol ifo d alan g an b radik ineziy ada birin ch i n avb atda um u m iy
m o to rik an i n orm allashtirish m uhim : b irm u n ch a tezlashgan tem p d a 
um um iy harakatlar ritm i, m aqsad sari yo‘nalganligi, koordinatsiyasi; so ‘ng 
q o ‘l praksisini shakllantirish; eshituv, ko'ruv diqqatini, bir obyektdan 
ikkinchisiga diqqatni ko'chirish tem pini birm uncha tezlashuvini, ritm larni 
idrok qilish va am alga oshirish va hokazolarni rivojlantirish m uhim dir. 
M otorikaninig norm allashuviga ko‘ra nutqiy m aterial kiritiladi.
K orreksion ishning barcha ko'rinishlari turli xil nutqiy m ashqlarga 
asoslanadi. Asosiy m ashqlar: turlicha m urakkablikdagi nutqiy m aterialni 
talaffuz qilish (b o 'g 'in larn i, so'zlarni, qisqa jum lalarni, tez aytishlarni va
h.k.);
O 'qish (logoped bilan birgalikdagi, so'ng m ustaqil), qo 'l bilan chertib 
m aqom ga solish ostida o'qish, m etronom ostida tem pni sekin-asta tezlatish 
bilan gapirish va o'qish; tezlashgan tem p d a m agnitofon lentasiga yozib 
olingan nutqiy m aterialni eshitish va gapirib berish; logoped tom onidan 
berilayotgan takt ostida, oldindan aniq gapirib olish bilan b o 'g 'in lar, 
so 'zlar va shu kabilarni yozish, so 'n g bolaning o'ziga o'zi berayotgan 
takti ostida yozish; ichki nutq tem pining tezlashuvi uchun turli xil tem p 
va ritm dagi tashqi ta ’sirlovchilarning t a ’siri jarayo nida ta sa w u r ustida 
ish la sh ; b e m o rn i lo g o p e d b ila n tu rli xil p e r s o n a jla rn in g n u tq iy
xususiyatlarini o'rganib, dialog shaklida am alga oshirib berishi, so'ng 
guruhdagi do'sti bilan; dramalashtirish m azm uniga mos ravishda sahnaviy 
xatti-harakatni tarbiyalash.
Bradilaliyada nutq tem pining norm allashuviga logopedik ritm ika 
bo'yicha m ashg'ulotlar yaxshi yordam beradi. M usiqaning o'zgaruvchan 
xarakteri o stid a to 'x ta sh la r, o 'tirib tu rish la r, sak rash lar alm ashin ib
ko'tarinki m usiqa ostida turli xil yo'nalishlarda yurish va m arsh qilib 
« 
yurish am alga oshiriladi. K o'rsatilgan m ashqlar sanash m ashqlari bilan 
uyg'unlashadi. Bu m ashqlar bajarilayotgan harakatlar tem pini nazorat 
qilishga yordam beradi va bolalarga n u tq d a kerakli tem p ni ushlashni
315

---

o so n lash tirad i. D iq q a tn i fao llash tiru v ch i m a sh q la r k o ‘ruv, esh itu v
ta ’sirlovchilariga tez va aniq reaksiyani tarbiyalaydi, xotiraning barcha 
turlarini rivojlantiradi: k o ‘ruv, eshituv, m otor.
Ritm ik m ashqlar forte — kuchli, m ezzoforte — o 'rta ch a kuchli singari 
m usiqa asarining dinam ik tavsifnom alari bilan bog‘liq. Q o‘l, oyoq, tan a 
u chun ritm ik m ashqlar tez, aniq bajariladi. R itm qizg‘in qarsak, doiraga 
zarba berish, bayroqchalarni silkitish, depsinish va shu kabilar bilan 
belgilanadi.
Kuylar qisqa ohangdoshlik bilan kuylanadi, qo'shiqlar tem pi uzuq, 
b o ‘lingan xarakterdagi, o ‘rtacha va tez bo'ladi.
H a r a k a tli o ‘y in la r : s u je tli va s u je ts iz . S u je ts iz o y in la r g a
qu vlashm achoq, b e rk in m a c h o q , e s ta fe ta -o 'y in ia r, p re d m e tla r bilan 
o ‘ynaladigan o'yinlar, sport musobaqalari elem entlari bilan tashkil qilingan 
o ‘yinlar va shu kabilar kiradi. Sujetli-harakatli o ‘yinlar shartli ravishda 
h a y o tiy yoki e r ta k q a h r a m o n la r in i aks e ttira d i va d ia lo g la rd a , 
dram alashtirishlarda nutqni o ‘zlashtirib, o ‘rganib olishga yordam beradi.
0 ‘quvchilarning musiqali mustaqil faoliyati: ko‘tarinki m usiqa ostida 
h arak atlarn i q izg 'in bajarad ilar — o ‘tin yo rad ilar, o td a ch o p a d ila r, 
bokslaydilar va hokazo. S o'ng logoped yordam ida va mustaqil ravishda 
xalq o ‘yinlari, xarakterli raqslar, bal raqslari (polka, sakrab chopish) kabi 
ijodiy kom pozitsiyalarni ijro etadilar. Torli va zarbli musiqa asboblarida 
o ‘ynaydilar. O ddiy va m urakkab ritm ik tuzilishlarni am alga oshiradilar.
Olib borilgan m ashg‘ulotlar tufayli 6—12 oyda nutq m a’lum m iqdorda 
aniqroq va tezroq b o ‘lib qoladi. Biroq, m ashg'ulotlar kursidan so ‘ng 
ham bolalar ustidan taqqoslovchi uzoq kuzatuv olib borish lozim . Shu 
m aqsadda m ustaqil m ashg'ulotlar, nutq tem pi ustidan doim iy n azorat, 
logopedda konsultativ m ashg'ulotlar, katam nestik tekshiruvlar olib borilish 
tavsiya qilinadi.
Taxilaliyani b a rta ra f etish quyidagilarni tarbiyalashni ko‘zda tutadi: 
a) sekin, osuda, ravon, q a t’iy ritmik nafas va ovoz hosil bo'lishini; b) 
shoshm asdan ritm ik o'qishni; d) xotiijam ritm ik tartibga solingan nutqni;
e) nutqiy va um um iy xatti-harakat jarayonida jam oaga sog'lom qarashni;
f) nutqga qaratilgan um um iy va eshituv diqqatini.
T axilaliyadan aziy at chekuvchi o 's m irla r va k a tta la r b ilan olib 
boriladigan logopedik ishni b artaraf etishning m urakkabligi va doim iy 
qaytalanishlar sababli bosqichm a-bosqich o'tkazish tavsiya qilinadi.
Birinchi bosqich — sukut saqlash tartibi. Logoped jam oa bilan m uloqot 
jarayonida har kim ning nutq xususiyatlari bilan tanishadi, nutq tem pini 
norm aga keltirish u chun logopedik m ashg'ulotlar va jam o a aham iyati 
haqida suhbat o'tkazadi. M ashg'ulotdan tashqari va uyda m aksim um
darajada sukut saqlash, eng muhim jum lalar bilangina chegaralanish tavsiya 
qilinadi. Sukut saqlash holati tashvishli qo'zg'aluvchanlikni yo 'q otadi, 
o'quvchilarni tinchlantiradi, ularni m ashg'ulot vazifalari va qoidalariga
316

---

jalb etadi. Logoped bilan m ashg'ulotlar olib borilishi jarayonida, oddiy 
nutqiy m ateriallar ustida sekinlashgan tem pni o'zlashtirish boshlanadi. 
(aks ettirilgan, birgalikdagi nutq, savollarga javoblar).
Ikkinchi bosqich— sekinlashgan tem p ni o'zlashtirish bo 'y ich a olib 
boriladigan ish baland o'qish m aterialidan boshlanadi. A w al logoped 
o'qish nam unasini beradi, so'ng bolalar navbatm a-navbat h a r kim ning 
o'qishini tahlil qilgan holda bog'langan, aks ettirilgan ho latd a o'qiydilar. 
H ar bir m ashg'ulot nutqiy m ashqdan boshlanadi (30 yoki 50 gacha sanash), 
so 'n g shug'ullanuvchilarning birining rahbarligi ostida yakka va guruhli 
m ustaqil (4— 5 kishi) nutqiy ish olib boriladi. 
B archa harakatlarni 
sekinlashtirish, assotsiativ qatorlar oqim i tezligini, tashqi m uhitga bo'lgan 
reaksiyani, barcha xatti-harakatlarni sekinlashtirish tavsiya qilinadi. II 
bosqich oxirida uyda va guruhdagi ishlar yakuni k o 'rib chiqiladi, bolalar 
o 'z ahvollari haqida hisobot beradilar.
U chinchi bosqich — bayon qilinuvchi fikrlami tah rir qilish, ko'zlangan 
m azm un bo'yicha jum lalarning to'g'riligi ustida ish olib boriladi.
M ashg'ulotlar materiali: reja bo'yicha va rejasiz o'qilganni aniq gapirib 
berish, u yoki bu uzunlikdagi ixtiyoriy yo'nalish bilan gapirib berish, 
qayta gapirib berishni d etallash tirish; ayn an b ir ju m la n in g tu rlich a 
holatdagi talaffuzini m ashq qildirish.
T o'rtinchi bosqich — guruhli hikoya ustida ishlash. O ’z do'stini diqqat 
bilan eshita turib, h ar bir kishi hikoyaga (logoped yoki navbatchi signali 
bo'yicha) kutilmaganda qo'shiladi. Bu bosqichda, o'ziga o'zi sekin o'qish 
qo'shiladi, bu shug'ullanuvchilarning og'zaki nutqiga intizomlashgan va 
sekinlashgan ta’sir ko'rsatadi. Nutq ustida yakka ishlashga ko'p vaqt ajratiladi. 
Bu logopedik kurs tugaganidan so'ng ham bir yildan kam bo'lm agan 
m uddatda, kuniga 2 martadan (ertalab va kechqurun 10—30 daqiqadan) 
davom etadi.
M ashg'ulotlarda qo'llanuvchi usullar: taqlid, b og'langan, birgalikda 
aks ettirilgan talaffuz, ritm ik o'qish, takt ostida nutqiy m ashqlar (qo'l 
zarbi, oyoq depsinish, qarsak va shu kabilar bilan belgilanuvchi), to 'g 'ri 
nutqni yozish va eshitish( m agnitofon tasm asiga yozilgan) va boshqalar.
Bu bosqichda logopedik kabinetdan tashqarida, individual va jam oa 
bilan funksional m ash q lar o 'tk a z ila d i. L ogopedik m a s h g 'u lo tla rd a
sekinlashgan (va norm al) tem pda dialogik m uloqotga im kon tug'ilsa, 
funksional mashqlaiga o'tishga sharoit mavjud bo'ladi. Funksional mashqlar 
k o 'c h a d a , d o 'k o n d a , p o chtada, tran sp o rtd a va h.k. lardagi dialoglar 
xarkteriga egadir. Bem orlar nutqiy m aterialni oldindan tayyorlaydilar, uni 
uyda va guruh mashg'ulotlarida qayta ishlaydilar. Logopedik muassasalardan 
tashqaridagi funksional m ashqlar o 'z nutqiga e ’tiborni va suhbatdoshi 
javoblariga e ’tibom i tarbiyalaydi; hissiy zo'riqish vaqtida o 'z nutqi va xatti- 
harakatini boshqarish uquvini tarbiyalaydi, nutqiy faollikni stimullaydi va 
shaxsiyatni qayta tarbiyalashga yordam beradi.
317

---

Beshinchi yakunlovchi bosqich— jam oat oldiga chiqishga tayyorgarlik. 
Buning uchun o ‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan 
holda m aterial tanlanadi. X atti-harakatlar odati, nutq tem pi m ustaqil 
yakka va frontal m ash g 'u lo tlar jarayo nid a ishlanadi; o'quvchilarning 
chiqishlari m agnitofon tasm asiga yoziladi, eshitib ko'riladi, m azm uni va 
tashqi bezatilishi bo'yicha tahlil qilinadi.
Kurs davomiyligi 2,5— 3 oy. Agar bu vaqt yetarli bo'lm asa, tanaffusdan 
so'ng m ashg'ulotlarni 4—6 oy m obaynida davom ettirish tavsiya qilinadi. 
Logopedik kursdan so'ng, to 'g 'ri nutq m alakalarini keyinchalik m ustaqil 
m astahkam lashga yo'nalish beriladi.
Maktabgacha va kichik m aktab yoshidagi bolalarda taxilaliyani bartaraf 
etishda, taxilaliya m exanizm i va sirnptom atikasini o'zgartirishlar bilan 
duduqlanish korreksiyasi bo'yicha olib boriluvchi m etodikadan foydalanish 
tavsiya etiladi. U m u m an olganda, duduqlanish va taxilaliyada bolalar 
bilan olib boriladigan logopedik ish tam oyillari va m azm uni o'xshashdir.
Logopedik ritm ik a , ritm ik m a sh g 'u lo tla r va n utq iy y u k lam alar 
murakkabligining h ar bir bosqichda o'sishi bilan birga, m a’lum ketm a- 
k e tlik d a lo g o p e d ik k o rre k siy a g a q o 's h ila d i. S e k in la s h g a n te m p , 
m ashg'ulotning asosi hisoblanadi.
M ak ta b g a c h a y o sh d a g ila r va b o s h la n g 'ic h s in f o 'q u v c h ila rid a
logopedik korreksiya kursi 6 oydan — 1-yilgacha. Qaytalanish holatlarida 
takroriy m ashg'ulotlar kursi m uhimdir.
Battarizm va polternni bartaraf etish bo'yicha logopedik ishda, aniq 
asosdagi tushunchalarni shakllantirish va ularni gramm atik to 'g 'ri ifodalash 
birinchi o 'rin d a turadi.
1. 
N utqi boshqa psixik jarayonlar bilan birgalikdagi tizim sifatida 
yo n d ash u v . N u tq e le m e n tla ri, nafas va a rtik u la tsiy a n in g a lo h id a
funksiyalari singari oliy tartibdagi yaxlit nutqiy m ahsulotlar ustida ishlash 
tavsiya qilinadi; m ustaqil bayon qilish, qayta him oya qilish, dialog- 
deklam atsiya, tayyorlangan va erkin hikoya, doklad, m a’lum ot, fikrlarni 
erkin ifoda etish ustida ishlash.
Asosiy usul — diqqatni ko'chirish jarayonini fikrni ketm a-ketlikda 
m antiqiy ochib berish jarayoniga muvofiq kelishi uchun nutqga b em o r 
diq q atin i q aratish , uni jum ladag i h ar bir so 'zg a to 'g 'r i taq sim lash
hisoblanadi. Shu m aqsadda quyidagilardan foydalaniladi:
— jum la, m atnlarni b irg alik d a- aks ettiruvchi talaffuz qilish;
— jum lada m antiqiy urg'u berish ustida ishlash;
— boshqa so 'zlar bilan tushuntirish;
— logoped bilan dialoglar, kerakli obrazni yetkazish u chun sahnabop 
x a tti-h a r a k a t va ifo d a li n u tq n i ta la b qilu v ch i b o la la r o 'r ta s id a g i 
dram atizatsiya.
— logoped bilan birgalikda, logoped ortidan aks ettirilgan o'qish. 
S o 'z, ju m la bo 'y ich a ketm a-ket va h ar yerdan o'qish, oldindan belgilab
318

---

qo'yilgan m atn b o ‘yicha o'qish, karto n chiziq o ‘rtasidagi kesik jo y orqali 
o ‘qish, b u n d a karton q ato r b o ‘yicha sekin surilib, a w a l bir, so‘ng ikkinchi 
so‘zn i,so ‘ngra sintagm ani, va nihoyat yaxlit jum lani ochib beradi.
2. N u tq iy va nutq iy b o ‘lm agan vazifalarda m an tiq iy tafak k u rn i 
tarbiyalash. M asalan, seriyali rasm larni kerakli ketm a-ketlikda q o ‘yib 
chiqish, berilgan predm etli rasm lar orasidan ortiqchasini olib tashlash 
yoki bayon qilishning um um iy rejasini tu zish ; h ik oy an in g m a ’lum
qism idagi asosiy fikrni ochib berish; berilgan sujetlarning b ir nechta 
"boshlanish" yoki "nihoya" variantlarini topish va xokazo.
3. Ichki nutq nuqsonlarini bartaraf etish. Shu m aqsadda m azm unli 
bayon qilish sujetli rasmlar, m atn yordam ida am alga oshiriladi. Bunda 
aw al logoped bilan birgalikda, so ‘ng mustaqil savollar b o ‘yicha sujetli 
rasm lar, m atn o ‘rganiladi. Hikoya qilib berish rejasi tu ziiadi. M atn 
yoziladi, o ‘qiladi, xotiralash b o ‘yicha qayta hikoya qilinadi.
4. Eshituv diqqati, jum lalar, m atn lar m ateriali asosida nutqni eshitish 
uquvini rivojlantirish. M agnitofonli m ashg'ulotlar foydalidir. Bunda bola 
bir vaqtning o ‘zida m atnni eshitadi va k o ‘radi (o'qiydi). M atn m agnitofon 
tasm asidan sekinlashgan tem pda taraladi. O 'z nutqiga diqqatni jalb etish 
uchun, sekinlashgan va tezlashgan tem pdagi nutq nam unalari eshitish 
va keyin tahlil qilish uchun beriladi. O hang ustida ishlash foydalidir.
5. N u tq tem pini tartib g a solish ustida ishlash: h arak atlar bilan 
birgalikda sanash m ashqlari, b o ‘g ‘in b o 'y ic h a yoki ritm ik tiqillatish 
h am korligidag i n u tq , qisqa m a tn d a n m azm u n li qism larn i ajratish , 
jum ladagi m azm unni (rasm asosida tuzilgan) ajratish va nutqiy m aterialni 
mazm uniga ko'ra mos keluvchi ohang bilan talaffuz qilish; turli xil jum lalar 
ritm ini tiqillatib berib borish bilan bir vaqtning o'zid a uni ritm ik gapirib 
berish va h.k.
6. Sekinlashgan va aniq talaffuzni m ustahkam lash, o 'z nutqiga e ’tibor 
v a x o tir ja m x a t t i - h a r a k a t n i m u s ta h k a m la s h u c h u n lo g o p e d ik
m ashg'ulotlardan tashqari ish.
B attarizm va poltem ni bartaraf etish, m ashg'ulotlarni erta boshlashni, 
tizimli uzoq davom etuvchi logopedik ta’sim i va tez-tez qaytalanish tufayli 
keyinchalik doim iy nazoratni talab qiladi. Bu kam chiliklarni b artaraf 
etish bo'yicha olib boriladigan ish ko'p hollarda duduqlanishning oldini 
olishga xizmat qiladi.
N u tq tem pi buzilishlaridan aziyat chekuvchi shaxslarga kom pleks 
ta ’sir ko'rsatish samaradorligi, yuqorida k o'rib chiqilgan bir qator shart- 
sharoitlarga bog'liqdir.