M. Y. Ayupova

Nutq tempi buzilgan bolalarni tekshirish
Tekshirish kompleks holda olib boriladi: tibbiy va psixologo-pedagogik. 
Tekshirish m azm uni nerv-psixik sohaning holatini, intellekt holatini (tibbiy 
hujjat m a’lumoti bo'yicha yoki shifokor-psixonevrolog tom onidan bolani 
tekshirish bo'yicha) va nutq holatini (logopedik o'rganish asosida) o 'z
ichiga oladi.
Bradilaliyali va taxilaliyali bolalarda tibbiy hujjat bo'yicha m a’lum otlar 
an iq lan a d i (psixik k asallik lar, n ev ro lo g ik sim p to m atik ag a teg ish li 
m a’lumotlar). Bolalik yoshidagi som atik va infeksion kasalliklar, travmalar, 
bosh miya shishlari va boshqalar aniqlanadi.
309

---

Quyidagi yo‘nalishlar bo'yicha chuqur, batafsil anam nez o'rganiladi: 
o ta-o n a va qarindoshlardagi nutqiy kam chiliklar haqida m a’lum ot va 
ulardagi nerv-psixik yoki surunkali k asallik lar m avjudligi haqidagi 
m a’lumotlar; onada hom iladorlik va tug'ruqning kechishi; bolaning nutqiy 
rivojlanishi haqidagi m a ’lu m o tla r (s o 'z la m in g b o 'g 'in tuzilishidagi 
k am chiliklar, ag ram m atizm lar, tovush va b o 'g 'in la rn i ta k ro rla sh lar 
b o 'lg a n m i yoki y o 'q m i, n u tq te m p in in g qandayligi, buzilgan nu tq 
tem pining m aktabda o'qishga tengdoshlarii bilan m uloqotga ta ’siri alohida 
belgilanadi); nutq tem pi buzilishining taxm iniy sabablari; bradilaliya yoki 
taxilaliyani turli yosh davrlarida nam oyon bo'lish xususiyatlari, oilada 
b o la h a y o tin in g s h a rt-s h a ro itla ri (ta rtib , o ila a ’z o la rin in g o 'z a ro
m u n o sa b a ti, u la rn in g bolaga m u n o s a b a ti); b o la n in g m o y illik lari, 
qiziqishlari, tengdoshlari, jam oa bilan o 'z aro m unosabati; nutq tem pining 
bu buzilishlari og 'ir shaklda nam oyon b o 'lg an vaziyatlar doirasi; psixik 
belgilarning nam oyon bo'lishi (o 'z kam chiligiga m unosabati, him oya 
usullari, turli vaziyatlarda nutqiy m uloqotga t a ’sir; o ta-o n a bilan, darsda, 
begonalar bilan va h. k. ); nutq tem pi buzilishining o'zlashtirishga ta ’siri 
va boshqalar. S o'ng quyidagilar aniqlanadi:
1) umumiy va qo'l motorikasi holati (taqlid qilish qobiliyati, mustaqillik, 
harakat faolligi, qo'shilib keluvchi harakatlarning mavjudligi, tonus, tem p, 
ifodalilik, harakatlarning koordinatsiyasi va undan bunga o'tish, ularning 
kuchi, aniqligi, hajrni), bradikineziyaning bor-yo'qligi aniqlanadi;
2) m imika holati;
3) ajratilgan harakatlar va ular seriyasini bajarish vositasi orqali oral 
praksis,nutqiy m otorika holatini aniqlash. H arakatning bor yoki yo'qligi, 
berilgan harakatni boshqasi bilan alm ashtirilishi, harakatlar m iqdori, 
faollik, berilgan holatda organlarni ushlab turish im koniyati, harakatlar 
tem pi, sinkineziyalar aniqlanadi;
4) ekspressiv nutq; tovush, b o 'g 'in , so 'z , jum lalarni talaffuz qilish; 
qayta hikoya qilish, hikoya qilish, suhbat, sh e’r va prozaik m atnlarni 
o'qish, nutqning savol-javob shakli, dialog, nutqning o'ziga hos shakllari 
(aks ettirish, birgalikdagi nutq, pichirlovchi, ritm ik) kuylash. Tovush 
talaffuzi holati, m urakkab so'zlarn i talaffuz qilish im koniyati, uzun 
jum lalarni, uzun bog'langan m atnni gapirib berish im koniyati aniqlanadi; 
inter va intraverbal sekinlashuv yoki tezlashuvning mavjudligi; tem p, 
ritm , urg'u, ohang, ovoz(kuchi, tem bri, m odulatsiyasi, ovoz buzilishi); 
og'zaki nutqning boshqa kamchiliklari;
5) yozuv; ko'chirib yozish va m ustaqil yozish, diktantlarni, harf, 
b o 'g 'in ,u z u n so 'z va ju m la la rn i, u zu n b o g 'lan g a n m atn ni. A lohida 
elem entlar va m urakkab kom plekslam i yozish tezligi va sifati qayd etiladi.
Battarizm va polternli bolalarda nutqning leksik, gramm atik qurilishini, 
sem antikani tekshirishga alohida e ’tib o r qaratiladi:
310

---

— nutqiy b o'lm agan eshituv gnozisi, ritm larni idrok qilish va am alga 
oshirish, ko'ruv-fazoviy gnozis va praksis;
— eshituv, ko 'ru v va m o to r xotirasi;
— nutqiy faollikni.
Logopedik xulosada quyidagilar ko'rsatib beriladi:
— bradilaliya, taxilaliyaning sof shakllari; taxilaliya shakllari (battarizm , 
poltern); taxilaliyani duduqlanish bilan uyg'unlashuvi;
— ifodalanish darajasi (yengil, o 'rta , og'ir);
— patologik sekinlashgan (tezlashgan) nutqning bola shaxsiyatiga, 
uning kom m unikativ lm koniyatlariga ta ’siri;
— taxilaliya nam o yon b o'luvchi vaziyat doirasi;
— psixik belgilarning nam oyon bo'lishi;
— tashqi nutq buzilishi (tovush talaffuzi, nutqning leksik-gram m atik 
va sem antik tom oni, prasodiya);
— ichki nutq buzilishi, psixik jaray o n lar buzilishi (idrok, diqq at, 
tafakkur);
— m otorika xususiyatlari;
— xulq-atvor o'zgarishlari.
L o g o p e d ik x u lo s a a s o s id a n u t q te m p i n in g b u z i l i s h i n i n g
duduqlanishdan, dizartriyadan psixik b em o rlar nutqining buzilishidan 
differensial diagnostikasi o'tkaziladi. Taxilaliyani duduqlanishdan farqlash 
murakkabdir; taxilaliyada nutq tashqi ko'rinishidan duduqlanishni eslatadi, 
am m o u o'zining tem pi bilan farq qiladi, nutq qo'rquvi bo'lm aydi; Agar 
taxilaliyali kishi o 'z nutqiga diqqatini qaratsa, u holda nutq yaxshilanadi, 
duduqlanuvchilarda esa bunday hollarda nutq yom onlashadi. Taxilaliyali 
bolalarda tiklar, m ioklonuslar nutq yoki gapirish istagi bilan bog'Iiq va 
ayni vaqtda bolaning gapirishi yoki gapirm asligidan q at’i nazar yuzaga 
keladi, duduqlanishda q o 'shim cha harakatlar odatdagidek nutq vaqtida 
yuzaga keladi.
Taxilaliya va uning k o 'rin ish larin i farqlashda differensial tashxis 
birm uncha m urakkabdir. Ayrim tadqiqotchilar ularni tezlashgan nutq 
nam oyon bo'lishining ikki darajasi (M .Ye. Xvatsev) sifatida k o 'rad ilar 
yoki ularni bir nozolik guruhga birlashtiradilar (M . Z eem an). H aqiqiy 
taxilaliya, sof, tem pli xarakterdagi kam chilikdir. Battarizm va p olternda 
n u tq tem pidan tashqari, sintaktik, m orfologik, leksik va gram m atik 
buzilishlari kuzatiladi.
Bradilaliya qanchalik erta aniqlansa va qanchalik erta kom pleks ta ’sir 
boshlansa, kechishi shunchalik yaxshi b o 'lad i. Bradilaliya so m atik , 
nevrologik yoki psixik kasalliklar belgisi bo 'lib kelgan hollarda, uning 
kechishi asosiy kasallikni muvaffaqiyatli d a ’volashga bog'Iiq b o'lad i.
Taxilaliya odam ning aqliy rivojlanishi va xulq-atvoriga bog'Iiq bo'ladi. 
Bolalik yoshida bola qanchalik tinch bo'lsa, uning tashqi va ichki nutqining 
tem pi shunchalik oson shakllanadi. Taxilaliyani bartaraf etish sam arasi
311

---

atrofdagilarga h am bog‘liq b o ‘ladi: ag ar y aq in larid an birortasi n u tq
kamchiligi yoki nevrotik kam chiiiklardan aziyat cheksa, nutq tem pining 
norm allashuviga erishish birm u n ch a m urakkab b o 'la d i, shuningdek, 
taxilaliyani bartaraf etish natijasi yaqinlarining davolovchi shifokor va 
logoped bilan hamkorligiga ham bog'liqdir.
D uduqlanish bilan kom binatsiyalangan taxilaliyani farqlash ayniqsa 
murakkabdir. Taxilaliya va duduqlanishning birm uncha o ‘ziga xos farqlari 
D. Weiss, J. Langova, M. M ovarec, M. Z ee m an , V.S. K ochergina 
tadqiqotlarida berilgan. U lar 1-jadvalda berilgan.
O m il
T a x i la li y a
(battarizm poltern)
D u d u q la n is h
Nuqsonni anglash
Y o'q
Bor
N utq zo'riqishida
Yaxshiroq
Y omonroq
N utqga diqqatni qaratish
N utqni yaxshilaydi
Yomonlashtiradi
A niq javoblarni talab qiluvchi nutq
N utq yaxshiroq
Yom onroq
Yaxshi tanish matnni o ‘qish
Y om on
Yaxshi
Notanish m atnni o'qish
Yaxshi
Yomon
Yozuv
Shoshiluvchan takrorlanuvchi 
noaniq vozuv bilan
Siqilgan. zo'riqqan, 
tonnozlanaan
O z nutqiga m unosabati
Befarq. beparvo
hadiksilovchi
Psixologik kechinm alar
E ’tiborsiz
Kuchaygan
A kadem ik qobiliyatlar
Yaxshi va yuqori b o'lishiga 
qaramav, im koniyat darajasiga 
yetm aydi
Yaxshi v a yuqori (k o 'p
narsa o'qituvchilar 
bilan munosabatga 
bog'Iiq bo 'lad i)
Elektroensefalogram m a
D izritm iva
K o 'p in d ia norma
Li effekti
N utq vom onlashuvi
N u tq vaxshilanishi
A m inazin
Yaxshilanish
Yomonlashuv
Psixom etrik vositalar
Y om onlashuv
Y axshilanish
D avolanish istagi
Kam voki y o ' q
K o 'p
Davolash maqsadi
N utq detallariga diqqatni 
yo'naltirish
Detallardan diqqatni 
chala' it ish
B attarizm va polternning kechishini aniqlash birm uncha m urakkab.
U kam chilik tuzilishga bog‘liq bo'ladi. B undan tashqari bem orning aqliy 
rivojlanishi vn xulq-atvori, m ikro ijtimoiy m uhit, o ‘z vaqtida va kompleks 
ta ’sir m uhim aham iyatga ega.
Taxilaliya va bradilaliya profilaktikasi nasliy kasalliklarni; nerv-psixik 
buzilishlarni, travm alarni, miya shishlarini, neyroinfeksiyalarni va shu 
kabilarning oldini olish va davolash, on a va bolaning som atik, nerv- 
psixik sog‘lig‘i haqida g ‘am xo‘rlik qilish, uning nutqi va xulq-atvorining 
to ‘g‘ri rivojlanishi haqida ham xo‘rlik qilishni o ‘z ichiga oladi.
K o m p lek s (h a r to m o n la m a ) d a v o lo v — p e d a g o g ik ish tiz im i 
um umdidaktik va maxsus tamoyillarni hisobga olgan holda tashkil qilinadi. .
H ar tom onlam a t a ’sir etishning quyidagi asosiy y o ‘nalishlarini ajratish 
mum kin:
Korreksion ishda um um iy va nutq-harak at, um um harakat va eshituv,
312

---

k o ‘ruv, n u tq -h arak at va nutq-eshituv analizatorlari o ‘rtasidagi aloqaga 
ta y a n c h am alga oshiriladi. U m u m iy h a ra k a tla r tem p i va ritm in in g
norm allashuvi, nutqiy harakatlarning aniqligi, ravonligiga ta ’sir ko'rsatadi; 
turli xil ritm ik strukturalarni birm uncha tez idrok qilish va am alga oshirish 
uquvi, bolaga nutqni to ‘g‘ri tashkil qilishda va h.k. larda yordam beradi.
Korreksion ta ’simi, bradilaliya va taxilaliyadan aziyat chekuvchilaming 
tashqi va ichki n u tq ig a y o 'n a ltirish m u h im . M asalan , bradilaliyada 
m ashg'ulotlarga, verbal va noverbal tafakkurni rivojlantiruvchi, fikrlam i 
nutqiy tez tashkil qilish va boshqa vazifalarni kiritish m uhim .
M ashg'ulot o'tkazish m azm uni va shakli, bolaning asosiy faoliyati 
bilan (o 'y in , o'qu v) bog'Iiq bo'lishi lozim , uning yoshi esa nutqiy va 
n u tq iy b o 'lm a g a n m ateria ln i, ish uslu b in i, individual yon dash uv ni 
tanlashni belgilaydi.
N u tq tem p i buzilishiga ega kishilar shaxsiyatining xususiyatlarini 
hisobga olish, uning xulq-atvori, ijtimoiy adaptatsiyalanishi maqsadidagi 
em otsional-irodaviy ko'rinishlarini korreksiyalash bo'yicha tizimli, maqsad 
sari yo'naltirilgan ish olib borish im konini beradi.
Logoped bilan tizimli korreksion ish olib borish bilan bir qatorda, 
bolaning o 'z nutqi va xulq-atvori ustida d oim m ustaqil ishlashi ham
m uhim dir.
K o'rsatilgan holatlar yakka va guruhli logopedik ishlarda am alga 
oshiriladi. G uru hli ish bir qator afzalliklarga ega; jam o ad a m uam m oli, 
o'yinli, nutqiy vaziyatni yaratish, m uloqotni tashkil etish osonroq bo'ladi. 
A w al tashabbus logopedga tegishli bo'ladi, b olalar esa bajaruvchi rolni 
ijro etadilar. S ek in -asta tashabbus sh u g 'u llan u v ch ilarg a o 'ta d i: ular 
m ustaqil ravishda, um um iy harakatlar va nutq tem p i va ritm i ustidan 
nazorat o 'rnatadilar.
N u tq te m p i b u zilish in i b a rta ra f etish m eto d ik asii tibbiy t a ’sir 
k o 'rsa tish n i (d o ri-d a rm o n li, fizio terap ev tik d av o lash ), sh un in gd ek, 
didaktik usullam i, logopedik ritmikani, jism oniy tarbiyani o 'z ichiga oladi.
Bradilaliyada tibbiy ta ’sir nerv faoliyati faolligini oshirishga va psixik 
jarayonlarni norm allashtirishga qaratiladi. D o ri-d arm o n bilan davolash 
va fizioterapiya q u w a tn i oshiruvchi xarakterga ega b o'lad i. Taxilaliyada 
d o r i - d a r m o n l i d a v o la s h u m u m iy m u s t a h k a m l o v c h i , u m u m iy
tinchlan tiru v ch i davolashni, t a ’sirlanish, n o tin c h lik , giperaktivlik va 
boshqalam ing nam oyon bo'lishiga bog'Iiq ravishda differensiyalashgan 
ta ’sir ko'rsatishni o 'z ichiga oladi.
F iz io te rap iy a nevropotolog va fizio terap ev t k o 'rsa tm a si asosida 
qo'llaniladi. A sosan, Markaziy nerv sistem asi, um um iy tonusni tartibga 
solish, ahvolni yaxshilash, jismoniy sog'liqni m ustahkam lash uchun turli 
xil balneologik m uolajalar qo'llaniladi.
Psixoterapiya, bradilaliya yoki taxilaliyali kishilar shaxsiyatini qayta 
tarbiyalashga, o 'z shaxsiy nutqiga va m ikroijtim oiy m uhitga qarashini
313

---

o ‘zgartirishga, n utqning ijtim oiy funksiyasini tarbiyalashga qaratilgan 
bo'ladi.
XX asrning 30-yillaridayoq Yu.A. Florenskaya Z.S. Xodorova bilan 
ham korlikda jam oali psixologik usulni ishlab chiqqan. Bunda nutqning 
ijtim oiy to m o n ig a , b em o rn in g uni o 'ra b tu rg an m u h itid a vaziyatli 
m unosabatiga bog'Iiq ravishdagi nutqiy kom pensatsiya shart-sharoitiga 
katta e ’tib o r q aratilgan. 0 ‘rab tu ruvch i m uhit taxilaliyali bem orga 
d ek o m p en sa tsiy a lo v c h i yoki kom pensatsiy alo v ch i t a ’sir k o ‘rsatishi 
m um kin. M etodik jihatd an to 'g 'ri qo'llanilish uni zaruriyatga aylantiradi 
va korreksiyaning faol vositasiga aylanadi. Tushuntirish psixoterapiyasining 
vazifasi — b e m o r shaxsini ijtim oiy q ay ta tarb iy a la sh d ir. F aoilikni 
rag‘batlantirish m aqsadida ratsional psixoterapiya va autogen m ashqlarni 
qo'llash m um kin. Ratsional psixoterapiya guruhli va individual suhbat 
shaklida olib boriladi. Bolalik yoshida bevosita m a’qullash, m aqtash, 
bolani q o 'llab -q u w atlash , uning yutuqlarini tan olish va ko'rsatib o 'tish 
ko'rinishlaridagi psixoterapiyadan foydalaniladi.
Jam oali psixoterapevtik seanslar vaqtida dastlabki yutuqlar paydo 
bo'lgani ham on autogen m ashqlar boshlanadi. Autogen m ashqlar kursiga 
quyidagilar kiradi:
— vazifalari va o'ziga xos tom onlarini bem orlarga tanishtirish;
— o 'z -o 'z in i boshqarishning asosiy usullarini o'zlashtirish;
— patologik z o 'riq is h la r vujudga keluvchi m u shak larn in g lokal 
relaksatsiyasi ko'nikm alarini o'rganib olish;
— o 'z -o 'z in i ishontirishning qisqacha form ulasini, m ushak tonusini 
faol tartibga solish usullarini va nutq faoliyati jarayonida lokal relaksatsiya 
k o'nikm alarini egallash. K uchaytirilgan osoyishtalik tavsiya qilinadi. 
M ashqlar tugaganidan so'ng o 'quvch ilar yozm a ravishda -o'tkazilgan 
autogen m ashqlar haqida hisobot beradilar. N utqiy vazifalar jarayonida 
ular asta-sekin, fikran gapirishdan shivirlash va baland nutqga, guruhli 
ishdan yakka chiqishga nutqiy m aterialni bog'lab gapirishdan spontan 
nutqga va jam oat oldida gapirishga o'tadilar.
Bradilaliyada jism oniy tarbiya m ashg'ulotlari (gimnastika va ritm ikani 
qo'shganda) nafas va ovoz mashqlari bilan birgalikda q o 'l-o y o q , tan a 
uchun m ustahkam lovchi harakatlar kom pleksini o 'z ichiga oladi. Bular 
aw al o 'rta , so'ng tezlashgan tem pda olib boriladi. Taxilaliyada gim nastik 
m ashqlar torm ozlovchi reaksiyalarni, chidam ni, diqqatni, uni bir joyga 
to 'p lash n i, bir h arakatdan ikkinchisiga o 'tish n i, kerakm as harak atn i 
torm ozlash va kerakligini faollashtirishni tarbiyalashga yordam beradi. 
Barcha m ashqlarni sanash, oxangli m usiqa ostida, bir tekis, xotirjam , 
ravon, sekin tem p d a o'tkazish tavsiya qilinadi. U m um m ustahkam lovchi 
m ashqlar sport o'yinlari bilan almashib turadi. U lar harakatlar ritmi va 
tem pini navbatm a-navbat alm ashtirish orqali o'tkaziladi.

---