M. Y. Ayupova

Afaziyada tashkiliy-pedagogik ishning ayrim masalaiari
Afaziyada korreksion-pedagogik ish rejasini ishlab chiqish har doim
alohida yondashuvni talab etadi. Ish rejasini tuzishda, bem orning kasallik 
davrini hisobga olib nutqiy im koniyatlarini va afaziya shaklini oldindan 
sinchiklab o'rganish, shu bilan birga qiziqishlarini, xulq darajasini, oila 
a ’zolari bilan o 'z aro m unosabatini va shu kabilarni o'rganish lozim.
M ashg'ulotga kirisha turib logoped shifokor bilan doim iy aloqada 
bo'ladi. Bunda bem orning um um som atik holati, uning ayrim yuklamalari, 
masalan, boshqa mutaxassislarda qo'shim ch a tekshirilishi va shu kabilarni 
hisobga oladi. Agar bem orda nutq funksiyalarining yom onlashuvi o'ssa, 
logoped bu haqda darhol shifokorga m a ’lum qilishi kerak, chunki bu 
a rte ria l bosim osh g an lig i h a q id a x a b a r b erish g a yoki sh ish g an lik
jarayonining borligini bildirishga xizm at qiladi.
Insultdan so 'n g dastlabki bo sqichlarda q oida b o 'y ic h a b em o rla r 
statsionarda bo'ladilar. U lar bilan m ashg'ulot insultdan so'ng dastlabki 
2—3 haftalarda boshlanadi, chunki bu buzilgan funksiyalarni tezlashtirish 
va harakatga solish uchun eng qulay vaqtdir. Insultdan so'ng birinchi 
k u n lari m a s h g 'u lo tla r 7—15 d aq iq a la rd a n , iloji b o 'ls a ku nig a 2—3 
m artadan, so 'n g 15 dan 30 daqiqagacha o 'tk azilad i. Buning uch un
qarindoshlarjalb qilinadi, ular bem orlar bilan logoped vazifalarini tushdan 
so'nggi vaqtlarda bajarishlari m um kin. M iyada qon aylanishi buzilgandan 
so'ng 3 oy o 'tib , m ashg'ulotlar vaqti 30 dan 40 daqiqagacha uzayishi
292

---

m um kin. B unda kichik tanaffuslar va turli ish ko'rinishlari m ashg'ulot 
orasida o'tkaziladi.
Insultdan so 'n g rezidual bosqichda b em o rlar bilan individual (yakka) 
m ashg'ulotlar kabi, 40—60 daqiqalik frontal m ashg'ulotlar ham o'tkaziladi. 
D astlabki 2-yil davom ida (insultdan so'ng) b em o r statsionardagi kabi 
(1,5—2 oy) — shifoxonada ham shug'ullansa m aqsadga m uvofiq bo'ladi. 
L ogoped s ta ts io n a rd a b e m o r b ilan h afta sig a 4 —5 m a rta ish lay di, 
shifoxonada haftasiga 2—3 m arta ishlaydi. Bu nu tq buzilishining og'irligiga, 
som atik holatiga va shu kabilarga borliq.
H a r 2—3 oydan so 'n g m ashg'ulotlar orasida tanaffus qilinadi (1—2 
oy) so'ng logoped yana yangitdan b em o r kartasini, korreksion-pedagogik 
ish u su llari va vazifalari b ila n tu z a d i. A yrim b e m o rla m in g n utqi 
tanaffusdan so'n g yom onlashadi, biroq bu yom onlashuv qoida bo'yich a 
vaqtinchalik b o 'lad i va 3 — 4 m ash g 'u lo td an so 'n g b em o rd a uning oldingi 
darajasigacha n u tq tiklanadi. Logopedik m a sh g 'u lo tla rn in g um um iy
davomiyligi turlicha, gohida 2 — 3 yil. Oliygoh yoki m aktabdagi o'qishiga, 
yoki mutaxassisligi bo'y ich a ishga qaytuvchi 40 dan 50 gacha yoshdagi 
bem orlar bilan m ashg'ulotlar 4 - 5 yilgacha cho'zilishi m um kin.
N u tq funksiyalarini tiklashning im koni b o r natijalarini oldindan aytib 
berishda hisobga olinadi:
a) chapaqaylik belgilarining borligi;
b) um um iy som atik holat;
d) am bulator m ashg'ulotlarni uyushtirish im koniyati;
e) fe’l-atvor darajasi;
f) qarindoshlar bilan o 'z aro m unosabat, y a’ni uzoq davom etuvchi, 
sistemali logopedik m ashg'u lotlar im koniyatini t a ’m inlovchi om illar.
K orreksion-pedagogik ishni rejalashtirishga: individual va guruhli 
m ashg'ulotlarning prespektiv rejasini tuzish, individual vazifalar, dasturlar 
tuzish va h ar b ir bem orning nutq buzilishlarini b arta raf etish usullarini 
tanlash kiradi.
Individual kartaga logoped bem orning ism i, sharifi, otasining ismini, 
chapaqaylikning borligi, yoshi, m illati, k o 'p tillarni bilish-bilm asligi, 
m a ’lu m o ti va m u tax assislig i, in su lt yoki tra v m a k u n i, lo g o p ed ik
m ashg'ulotlarning boshlanishi va tugashi, kasallikning klinik tashxisi, 
tu rli b o sq ich lard a n u tq statusi haq id a xulosa, v azifalar, u su llar va 
korreksion-pedagogik ish natijalarini yozadi.
B u zilgan n u tq fu n k siy a la rin i s in c h ik la b o 'r g a n is h , in d iv id u a l 
m ashg'ulotlarda korreksion-pedagogik ishning aniq rejasini tuzishda; 
kasallik bosqichlari, kasallik bosqichlariga m os keluvchi korreksion- 
pedagogik ishning usullarini tanlash, individual m ashg'ulotlarni o'tkazish 
joyi (bem or palatasida, logoped xonasida) yoki guruhli m ashg'ulotlarda 
ishtirok etish hisobga olinadi.
H a r bir m ashg'ulot-darsga logoped qisqa reja tuzadi va didaktik m a­
293

---

terial tanlaydi. M ashg'ulot kundalikka yozib qo'yiladi (bem or u c h u n \ 
tutilgan kundalik).
Individual m ashg'ulotlarda logoped uy vazifalarini tekshiradi, og'zaki 
nutqini, o'qish, yozish, hisob va tushunishning buzilishini b artaraf etish 
bo'yicha turli m ashqlar bilan shug'ullanadi. H a r bir m ashg'ulot bem orning 
um um iy daftariga navbatdagi uy vazifalarini (albatta ko'rsatm asi bilan), 
qachon va nechada bem or keyingi m ashg'ulotga logoped oldiga kelishi 
haqidagi yozuv bilan tugaydi.
Tiklash bo'yicha ta’lim vazifalari reja asosida quriladi. Bunda nutqning barcha 
tomonlari buzilishi darajasiga va xarakteriga mos bo'lishi kerak, aynan esa:
1) vaziyatli nutq fonem atik eshituvni tushunishni tiklash va hokazo;
2) e lem e n ta r ekspressiv n u tq n i tiklash, ekspressiv agram atizm ni 
bartaraf etish va shu kabilar;
3) analitik o'qish va yozuvni tiklash.
Buzilgan n u tq funksiyalarini b a rta ra f etish b o 'y ic h a korreksion- 
pedagogik ish usullarini tanlash, yuqorida aytib o'tilganidek, tiklanish 
bosqichlari (erta, rezidual bosqich) afaziya formasi, nutq buzilishining 
o g 'irlik darajasiga q arab an iq lan a d i. A gar buzilgan funksiyalarning 
tiklanishi tez kechsa, u holda nutq buzilishlarini b arta raf etish usullari va 
vazifalarini almashtirish h ar 1 — 2 hafta m obaynida sodir bo'lishi m um kin. 
C hapaqaylikda va insultdan so'ng erta bosqich u chu n tiklanishning tez 
kechishi xarakterli. Agar nutqning tiklanishi sekin kechsa, u holda logoped 
2 oyda 1 m arotaba korreksion-pedagogik ish usullarini va vazifalarini 
aniqlab oladi va yangitdan m ashg'ulot rejasini tuzadi.