M. Y. Ayupova

Dinamik afaziyani bartaraf etish
Ichki nutqiy dastu rlash k am ch ilik larin i b a rta ra f etish , d in am ik
afaziyada olib boriladigan pedagog ishining asosiy vazifasi hisoblanadi.
M a ’lum darajada yaqqol ifodalagan aspo tan lik d a, bem orga turli 
belgilari bo'yicha predm etlarni tasniflash uchun m ashqlar beriladi (mebel, 
kiyimlar, idish-tovoqlar, aylana, predm edlar, yog'ochli, m etall va h.k. ) 
to 'g 'ri va teskari sanash, 100 dan 7 ni, 4 ni va h.k. larni ayirish kabilardan 
foydaniladi.
Ichki dasturlash kam chiliklarini b arta raf etish, b em orlar uchun turli 
xil tashqi tayanchlar yordam ida (savollar, gap sxem alari, fishkalar) bayon 
qilish dasturini yaratish orqali am alga oshiriladi. T ayanchlar soni asta- 
sekin qisqaradi va keyinchalik bu sxem alarni "o'z ichiga" oladi. B em or 
ko'rsatkich barm og'ini bir fishkadan boshqasiga o 'tq a z a turib, asta-sekin
290

---

sujetli rasm bo'yicha nutqiy bayonni ochib beradi, so‘ng k o ‘ruv kuzatuviga 
o ‘tadi, bunga b og'langan harakatlarsiz bayon qilinishning ochib berilishi 
kuzatiladi va nihoyat, tashqi tay an ch larsiz ibo ralar tuzishn i am alga 
oshiradi, bunda faqat bayon qilinishning ichki nutqiy rejalashtirilishiga 
tayanadi.
Bayon qilinishning bir tekisda ochib berilishining tiklanishiga sujetli 
rasm larga tegishli savollar yoki m ash g 'u lo tg a m u h o k am a qilinuvchi 
m a’lum vaziyatga tegishli savollar tarkibidagi so'zlardan foydalanish yaxshi 
yordam beradi. M asalan, "Siz bugun qayerga borasiz?" savoliga, b em o r 
"M en sartaroshga boram an" yoki "M en do'k o n g a boram an" kabi javob 
beradi, ya’ni bunda bem or deyarli tayyor javobga bir so 'z qo'shadi.
Bayon qilish tuzilishini tiklashning yana bir usuli tayanch so 'zlard an 
foydalanish xisoblanadi. B em o rlar shu so 'z la rd a n foydalanib gap lar 
tuzadilar. 5—6 so'zidan iborat gap tuzish u chun tavsiya qilgan so 'z la r 
soni asta-sekin qisqartiriladi va bem orlar erkin o 'z ixtiyori bo 'yicha kerakli 
gram m atik shakldagi so'zlarni qo'shadilar.
D inam ik afaziyada asosan iboralarni tuzish em as, m atn lar tuzish 
buziladi. Shu sababli tashqi tay an ch sifatida ketm a-ketlikdagi seriyali 
rasm lardan foydalaniladi. M asalan, bola haqidagi rasm lar seriyasi, bola 
qayiq yasadi va suzishga otlandi, so 'n g suzish oqibatlari va h.k.
D in a m ik a fa z iy a d a n u tq iy fa o lsiz lik b a r ta r a f e tila d i. N u tq iy
tashabbuskorlikni k o 'tarish u ch u n sh art-sh aro itlar yaratiladi. Buning 
uchun bem orga logopedning u yoki bu iltim osining kim gadir og'zaki 
yetkazish so'raladi. N utqiy faollik, maxsus yaratilgan nutqiy vaziyatlar 
instsenirovkalari jarayonida kattalashadi. Bu jarayonda dialog olib borish 
tashabbusi bem orga beriladi. D ialog m avzusi b em o r bilan o ldind an 
m uhokam a qilinadi. U nga so 'ro q , tayanch so 'zlar va reja beriladi. B em or 
b u la rn i su h b a td a q o 'lla y d i. N u tq iy fa o llik n i stim u lla sh b o 'y ic h a
m ashg'ulotlarda, shifokor bilan, d o 'k o n d a g i, dorixonadagi su h b atlar 
instsern iro v k a q ilin ad i. Y o zu v ch i, b astak o r, rassom ijodi haqid agi 
suhbatlarda b em o r boshlovchi bo'lishi m um kin. Shuningdek, badiiy asar, 
teleko'rsatuv m uhokam asida ham yetakchilik bem orga topshiriladi.
D inam ik afaziyaning b irm u n c h a yengil shakllarida qu y id ag ich a 
vazifalar beriladi:
1. Ochib berilgan savolnom a yordam ida m atnni so'zlab berish.
2. M atnni alohida abzatslariga tegishli tayanch savollar yordam ida 
so'zlab berish.
3. Rejaga tayanib, so'zlab berish.
Parallel ravishda, bem or m atnlarga mustaqil reja tuzishga o'rgatiladi. 
A w al ochib berilgan rejalar, so'ng qisqa jam langan rejalar tuziladi. S o'ngra 
bem or oldindan reja tuzib m atnga qaram ay uni qayta so 'zlab beradi. 
O 'qilganni qayta so'zlab berishda, rejaning interiorizatsiyasi (shunday 
tartib d a am alga oshadi). Q o 'p o l d inam ik afaziyada vaziyatli nutq ni
291

---

tushunishning tiklanishi, turli xil kun voqealarini m uhokam a qilish y o 'li 
orqali am alga oshiriladi. S o 'n g logoped bem o r diqqatini yana yangi 
mavzuga qaratadi, m asalan, bayram arafasida uni k o ‘rgani kim lar kelgani 
haqidagi mavzu. B em or diqqatini u yoki bu fragm entga yig‘gan holda 
logoped bayonini predikatini ohangli ajratib ko'rsatadi. Keyinroq bem orga 
b ir qismli singari k o ‘p qism li ko'rsatm alarn i bajarish tak lif qilinadi. 
A trofdagilar nutqiga bem orning e’tiborini tarbiyalash darajasiga qarab, 
uni tushunish ham tiklanadi. Bir suhbat mavzusidan ikkinchisiga o'tishdagi 
akustik idrok qiyinchiliklar kam ayadi. Ekspressiv og'zaki nutqni tiklash 
bo'yicha olib borilayotgan ish bilan parallel ravishda m atnda tushirib 
qoldirilgan ko'm akchilar, fe’llar, ravishlarni o 'rniga qo'yish b o'yich a ish 
olib boriladi, tayanch so'zlar, m atn savollariga javoblar bo'yicha yozm a 
ravishda g ap lar tu zilad i seriy a ra sm lar b o 'y ic h a in sh o lar, a riz alar 
yaqinlariga xat va h. k. yozdiriladi.
Afaziyada nutqni tiklash bo'yicha ko'pgina tavsiyalar va usullar, 
E.S. Beyn, L.S. Svetkova, M .K . Shoxor — Trotskoy, T .G . Vizel, V.V. 
Oppel va boshqa afaziologlar ishlarida keltirib o'tilgan. H ar bir logoped
— afaziolog, afaziyali bem o r bilan yakka va frontal ishlash jarayonida, 
defektologiya xazinasidagi m avjud korreksion — pedagogik ish usul va 
uslublariga, o'zining individual tajnbasiga tayanib o'zgartirishlar kiritadi.