M. Y. Ayupova

uchinchi shakli 
dinam ik kinestetik praksisning 
yetarli emasligi bilan b o g iiq . Bu bosh m iyaning d om in ant yarim sharlari 
qobig in in g m o to r sohasining pastki b o iim la ri jarohatlanish ida kuzatiladi. 
K inestetik praksis kam ch iliklarida m urakkab affrikat to v u sh larin in g
talaffuzi qiyinlashadi.
T o p s h ir iq b o 'y ic h a h a r a k a tl a r n i k e t m a - k e t li k d a b a ja r is h d a
qiyinchiliklar nam oyon b o ia d i.
Qobiqli dizartriyaning ikkinchi va uchinchi shakllarida tovushlarni 
m ustahkam lashda qiyinchiliklar kuzatiladi.
Ekstrapiramidali dizartriya 
(qobiq osti dizartriya).
Ekstrapiram idali tizim tez, aniq va differensial harakatlarni bajarish 
im ko nini beruvchi tayyorgarlik fo n in iav to m atik ta rz d a y aratad i. U 
m ushaklarning tonusini, m ushaklar qisqarishining ketm a-ketligi, kuchi 
va harakatchanligi boshqarishda alohida o ‘rin tu tad i va harakat aktlarini 
em otsional ifodali, avtom atik tarzda bajarishni t a ’m inlaydi.
E k strapiram idali d izartriy ad a to v u sh la r talaffu zid a k a m c h ilik la r 
aniqlanadi:
— nutqiy m ushaklarda m ushak tonusini o ‘zgarish;
— zo'riqish harakatlari mavjudligi (giperkinezlar);
— nutqiy m ushaklardan propritseptiv afferentatsiya kam chiliklari;
— em otsional — harakat innervatsiya kam chiliklari.
Ekstrapiram idali dizartriyada artikulatsiya app arati m ushaklarining
harakatlari hajmi psevdobulbar dizartriyadan farqli ravishda yetarlicha 
rivojlangan b oiadi. Bola doim o o'zgaruvchi m ushaklar tonusi va zo‘riqishli 
harakatlar ta ’sirida artikulatsiya holatini his etishga va bajarishga qiy- 
naladi. S huning u ch u n , ekstrapiram idali d iz a rtriy a d a k o ‘p h o lla rd a
kinestetik dispraksiya kuzatiladi. N u tq m ushaklarini tinch turgan holatida 
m ushaklarning yengil tebranishi (dispgoniya) yoki un in g m a iu m m a’n oda 
pasayishi (gipotoniya) kuzatilishi m um kin. H is-hay ajo nli, t a ’sirchan 
h o latlard a nutqiy bayonni am alga osh irish da u rin ish lard a m ushak lar 
tonu sini va z o ‘riqishli harakatlarning ortishi kuzatiladi. Til tu g u n ch a 
b o iib , ildizi tom on tortiladi, ju d a tez z o ‘riqadi, tortiladi. Ovoz apparati 
va nafas m ushaklari tonusining ortishi tovushni ixtiyoriy tarzda chiqishini
152

---

y o 'q o tad i va b o la b ittagina tovushni h am talaffuz e ta olm aydi. M ushak 
to n u sin in g y aq q o l n a m o y o n b o 'lg a n k a m c h ilik la rid a n u tq n o a n iq , 
tushunarsiz, ovoz m anqalarining ega b o ‘lib, nu tq n in g m a ’no to m o n id a , 
uning intonatsiyail-ohangli tuzilishida, te m p id a kam chilik lar kuzatiladi. 
N u tq n in g em otsional belgilari nam oyon b o im a y d i, n u tq m o n o to n , bir 
xil b o ‘ladi. O vozni "o‘chib qolib", tushunarsiz m ing'illashga o ‘tishini 
kuzatish m um kin.
E kstrapiram idali dizartriyaning xususiyatlari — bu tovush talaffuzini 
tu r g ‘u n va b ir xil k o ‘rin ish d a g i k a m c h ilik la rin in g k u z a tilm a s lig i, 
shuningdek, tovushlarni m ustahkam lash jara y o n in in g qiyinchilik bilan 
am alga oshirilishidir.
E kstrapiram idali dizartriya ayrim ho llard a neyrosen sor karlik kabi 
eshitish kam chiliklari bilan birgalikda keladi. B unda avvalo, baland a 
tonlarn i eshitish zararlanadi.