M. Y. Ayupova

K orreksion-pedagogik ishlar tizimi
D izartriyani b arta raf etish bo'y ich a olib boriladigan logopedik ta V
tizim i kom pleks ravishda am alga oshiriladi, y a ’ni artikulatsion a p r
massaji va gim nastik m ashqlari, ovoz va nafas ustida ishlash,
davolash, davolovchi jism oniy — tarbiya, fizioterapiya va d o ri-d 1 •
, 
bilan davolash ishlari.
157

---

Asosiy diqqat bolada nutkning rivojlanishi holatiga, nutqning leksik- 
gram m atik tom oniga ham da nutqning aloqa funksiyasi xususiyatlariga 
qaratiladi. Maktab yoshidagi bolalarda yozma nutq holati ham hisobga olinadi.
U zoq vaqt davom ida m untazam ravishda olib borilgan m ashg‘ulotlar 
sekin-asta artikulatsion apparat, apparat m otorikasini norm allashtiradi, 
artikulatsion harakatlarni rivojlantiradi, artikulatsiya a ’zolarida ixtiyoriy 
h arak atlarn i bir h arak atd an boshqa b ir harak atga o 'tis h qobiliyatini 
s h a k lla n tira d i, h a m d a fo n e m a tik e sh itu v n i t o ‘la q o n li ra v ish d a
rivojlantirishga yordam beradi.
D izartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning usullari 
A .G . Ippalitova, O.V. Pravdina, V.V. Ippalitova, Y e.M . M astyukova, 
G . V. Chirkina, 1 .1. Panchenko, va boshqalar tom onidan ishlab chiqilgan.
Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning vazifalari 
quyidagilardan iborat:
1 ~ tovushlarning to ‘g ‘ri talaffuzini o'rgatish, y a’ni artikulatsion 
m otorikani, nutqiy nafasni rivojlantirish va tovushni nutqga q o ‘yish va 
m ustahkam lash;
2 — fonem atik idrokni rivojlantirish, tovush analiz m alakasini 
shakllanti rish;
3 — n u tq n in g ritm , o h a n g d o rlig i va ifo d a lilig i to m o n id a g i 
kam chiliklarni b artaraf etish.
4 — paydo bo'lgan nutqning um um iy rivojlanm aganligini to ‘g ‘rilash.
D izartrik bolalarda tovushlar talaffuzidagi kam chiliklarni bartaraf 
etish, tuzatish ishning eng asosiy vazifalaridan biridir. Tovushlar talaf­
fuzidagi k am chiliklarining asosiy sababi n u tq ap p a rati a ’zo larin in g
harakatchanligida kuzatiladigan kam chiliklardir. Shuning u chu n logoped 
asosiy diqqatni artikulatsion apparat harakatchanligini rivojlantirishga 
qaratishi lozim.
Tovushlar talaffuzi ustida ishlash quyidagi holatni hisobga olib tashkil 
etiladi:
1 — dizartriya shakli, bolaning nutqini rivojlanish holati va bola 
yoshini hisobga olish.
2 — nutq kom m unikatsiyasining rivojlanishi. Tovushlar talaffuzining 
shakllanishi komunikatsiyaning rivojlanishiga yo'naltirilgan bo'lishi lozim.
3 — m otivatsiyaning rivojlanishi, bor bo 'lgan buzilishlarini b arta raf 
etishga intilish, o 'z -o 'z in i anglashni, o'ziga ishonch, o'zin i boshqarish 
va nazorat qilish, o 'z qadrini bilish ham da o 'z kuchiga ishonish.
4 — differensial eshitish idroki va tovush analizi qobiliyatini ri­
vojlantirish.
5 - ko'ruv-kinestetik tuyg'uni rivojlantirish y o'li bilan artikulatsion 
tartib va artikulatsion harakatni kuchaytirish.
6 — ishni bosqichm a-bosqich tashkil etish. K orreksion ish bolada 
talaffuzi saqlanib qolgan tovushlardan boshlanadi. B a’zan tovushlar ancha
156

---

sodda m o to r koordinatsiyalari tam oyiliga k o ‘ra tanlab o linadi, am m o
artik u latsio n b uzilishni hisobga olingan h o ld a b irin ch i n a v b a td a ilk 
ontogenez tovushlari ustida ish olib boriladi.
7 — eng og‘ir buzilishlarda, y a’ni b o la nutqi atro fd ag ilar u c h u n
um um an tushunarsiz b o 'lg an d a korreksion ish alohida ajratilgan tovushlar 
va b o ‘g‘inlardan boshlanadi. Agarda bola nutqi atrofdagilar u ch u n nisbatan 
tushunarli b o 'lsa va u ayrim so 'zlard a nuqsonli tovushlarni to 'g 'r i talaffuz 
qila olsa, u n d a ish "tayanch" so'zlardan boshlanadi. H a r q an d ay h ollarda 
va turli nutqiy holatlarda tovushlar nutqda m ustahkam lanishi zarur.
8 — markaziy asab tizimi shikastlangan bolalarda nutqdan oldingi davrda 
logopedik ishlarni m untazam olib borish yo'li bilan tovushlar talaffuzidagi 
m urakkab buzilishlarning oldini olish m uhim aham iyatga ega.
D izartriyada olib boradigan logopedik ishlar b o sq ich m a-b osqich olib 
boriladi.
1-bosqich tayyorlov bosqichi — bu bosqichning asosiy m aqsadi:
— artikulatsion apparatni, artikulatsion tartibni shakllantirishga tay- 
yorlash;
— bolaning ilk yoshida — nutqiy m uloqot ehtiyojini tarbiyalash;
— passiv lug'atni aniqlash va rivojlantirish;
— nafas va ovozdagi kam chiliklarni korreksiyalash.
Bu bosqichning eng aham iyatli vazifalari bu — sen so r funksiyani, 
ayniqsa, eshitish idroki va tovushlar analizini rivojlantirishdir.
K orreksion ish m etodlari va usullarini q o'llash n u tq rivojlanishi 
d arajasig a b o g 'Iiq . B olada m u lo q o t nutq v o sitalarin in g b o 'lm a slig i 
boshlang'ich ovoz reaksiyasini tezlashtiriladi va tovushlarga taqlid qilishga 
olib keladi, ham da unga kom m unikativ aham iyat tusini beradi.
Logopedik ishlar d o ri-d arm o n lar bilan t a ’sir etish, fizioterapevtik 
davolash, davolov jism oniy tarbiyasi va massaj bilan q o 'sh ib olib boriladi.
2-bosqich boshlang'ich kom m unikativ talaffuz qobiliyatini shakllanti­
rish bosqichi.
Bu bosqichning asosiy maqsadi:
— nutqiy m uloqot va tovushlar analizi m alakasini rivojlantirish;
— artikulatsion apparat m uskullarini bo'shashtirish;
— og'iz holatini nazorat qilish;
— artikulatsion harakatlarni rivojlantirish;
— ovozni rivojlantirish;
— nutqiy nafasni to'g'rilash;
— artikulatsion harakatlarni sezish va maqsadga y o 'n altirilg an artikul- 
yatsion harakatni rivojlantirish.
Artikulatsion apparat muskullarini bo'shashtiruvchi m ashqlar um um iy 
m uskullarni bo'shashtiruvchi m ashqlardan boshlanadi (b o 'y in , ko'krak 
qafasi, q o 'l m uskullari). S o 'n g yuz m uskullarini b o 'sh ashtiru vchi massaj 
ishlari olib boriladi.
157

---

H arakatlar peshananing o ‘rtasidan chekkaga qarab boshlanadi. U la r 
barm oq uchlarining yengil silashdagi sekin su r’atdagi harakatlar yordam ida 
bajariladi.
B o'shashtiruvchi massaj m e ’yoriy ravishda faqat yuzning to n u si 
oshgan muskullariga qaratiladi, b o ‘shashgan m uskullar guruhiga qaratilgan 
massaj esa m ustahkam lovchi bo'lishi lozim .
Yuz muskullarini bo'shashtiruvchi m assajning ikkinchi yo'nalishi 
q o sh la rd a n b o sh n in g s o c h la r b o sh la n u v c h i q ism ig a ch a q a ra tila d i. 
H arakatlar bir xilda ikkala q o ‘l bilan ikki to m o n d an qilinadi.
U chinchi yo‘nalishda harakatlar p eshana y o ‘lidan pastga, lunjlardan 
b o ‘yin va yelka muskullariga qaratiladi.
S o‘ngra lab muskullarini b o ‘shashtirishga o ‘tiladi. Logoped o ‘zining 
k o ‘rsatkich barm oqlarini yuqori labning o ‘rtasi va og‘izning ikkala 
tom onidan burchagiga qo'yadi va harakatlar o ‘rta chiziqqa qarata qilinadi. 
Bunday harakat pastki lablar bilan ham qilinadi. So‘ngra ish ikkala labda 
o'tkaziladi.
K eyingi m a sh q d a lo g o p e d n in g k o ‘rs a tk ic h b a rm o q la ri x u d d i 
yuqoridagidek holatd a b o ‘ladi, faqat h arak atlar yuqori lab b o ‘yicha 
yuqoriga qarab qilinadi, bunda m ilklar ko ‘rinadi, pastga qarab qilingan 
harakatlarda pastki m ilklar ochiladi.
S o'ngra logopedning ko'rsatkich barm oqlari og‘izning burchaklariga 
qo'yiladi va lablar tortiladi (iljayish). Q ayta harakat yordam ida lablar o ‘z 
holatiga qaytadi.
B unday m ashqlar og‘izning turli holatlarda: og‘iz yopiq, yarim ochiq, 
katta ochiq holatlarida qilinadi.
B o‘shashtiruvchi m ashqlardan so‘ng past tonusdagi m ustahkam lovchi 
massajdan so‘ng labning passiv faol harakatlari m ashq qildiriladi. Bu 
massaj va m ashqlar natijasida bola lablari bilan turli diam etrdagi yog‘och 
buyum larni, konfetlarini ushlab tura olishiga erishadi, naycha orqali suv 
ichishni o'rganadi.
Y u q o rid a qayd etilg an m u s k u lla rn i u m u m iy b o 's h a s h tiru v c h i 
m ashqlaridan so ‘ng til m uskullarini m ashq qilishga o 'tilad i. U larn i 
b o ‘shashtirishda til pastki jag‘ m uskullari bilan o ‘zaro bog‘liq ekanini 
yoddan chiqarm aslik kerak. Shuning uchun spastik ko'tarilgan tilning 
og‘iz b o ‘shlig‘ida pastga harakati pastki jag'ning pastga qarab harakati 
bilan birga qilinsa, m ashqni bajarish bola uchun oson kechadi. M aktab 
yoshidagi bolalarga bunday m ashqlar autotren nin g ko ‘rinishida beriladi, 
"men tin ch m an , ju d a b o ‘shashganm an, tilim og‘zim da tin ch holatda. 
Pastki ja g ‘ pastga tushayotganda tilni h am sekin pastga tushiram an".
Agar bu usullar yetarlicha yordam berm asa, tilning uchiga bir b o ‘lak 
toza doka yoki toza, yengil biror buyum qo‘yiladi. Hosil b o ‘lgan taktil 
sezgilar bolaga tilning erkin harakatiga nim adir xalaqit berayotganini 
tushuntirishga, ya’ni spastik holatni sezishga yordam beradi. Shundan
158

---

so 'n g logoped logopedik zond bilan tilni yengil bosish harakatlarini qiladi.
Keyingi harakat tilni yengil h olda tom onlarga harakat qilishidir. L o ­
goped ehtiyotkorlik bilan tilni toza doka bilan ushlab, ritm ik ravishda 
to m o n la rg a to rtad i. A sta-sekin lo g o p ed n in g yordam i k am ay ib , bo la 
m ash q n i o ‘zi bajara boshlaydi. M assaj, davolovchi jism o n iy tarb iy a 
mutaxassis tom onidan o'tkaziladi. Logoped va ota-onalar shifokor nazorati 
ostid a, gigiyenik talablarga am al qilgan h o ld a uning e le m e n tla rid a n
foydalanishlari m um kin.