M. Y. Ayupova

a
tovushi talaffuz etish, o g'izning 
katta ochiq holatida 
a
tovushini talaffuzidan 
p
tovushiga nafasni bosim 
ostida ushlab turib o ‘tiladi. Bolaning diqqati tanglay holatini sezishga 
qaratiladi. S huningdek, ovoz kuchi tem bri va balandligini rivojlantirish 
mashqlaridan foydalaniladi. Masalan, o'nliklar bo'yicha ovozni kuchaytirib 
to ‘g‘ri sanash va ovozni asta-sekin pasaytirib teskariga sanash mashqlaridan 
foylaniladi. Ovoz tem bri, balandligi va ovoz intonatsiyasini rivojlantirishda 
turli o ‘yinlar ertak larni rollarga b o ‘lib o ‘qish, instsenirovkalar katta 
aham iyatga ega.
N U T Q IY
nafasni korreksiyalash. 
Nafas gim nastikasi um um iy nafas 
m ashqlaridan boshlanadi. U ning asosiy maqsadi nafas hajm ini oshirish 
va uning ritm ini norm allashtirishdir.
Bolaning og‘zi yopiq holda burun teshiklarini navbatm a-navbat yopib 
nafas olishga o'rgatiladi. Nafas olishni chuqurlashtirish uchun bolaning 
burun teshigi yonida "nafas yelpig‘ichi" hosil qilinadi.
B urundan nafas chiqarishni o ‘rganish bo 'y ich a m ashqlar o ‘tkaziladi. 
Bolaga o g ‘zini o chm asdan "chuqur nafas ol va c h o ‘zib burun orqali 
chiqar" deb ko ‘rsatm a beriladi.
Keyingi m ashqlar og'izdan nafas olishni rivojlantirishga qaratiladi. 
Logoped bolaning burnini yopib alohida unli tovush yoki b o ‘g‘inlarni 
talaffuz qilishni so'rashga qadar og'izdan nafas olish taklif qilinadi.
N utqiy nafasni korreksiyalashda "qarshilik mashqlaridan" ham foyda­
laniladi. Bola og'izdan nafas oladi. Logoped nafas olishga qarshilik qilgandek, 
1 -2 sekund davomida qo'lini bolaning ko'kragiga qo'yadi. Bu ancha chuqur 
va tez nafas olishga va uzoq nafas chiqarishga imkon yaratadi.
N afas m ashqlari h ar kuni 5 —10 m inut davom ida o'tkaziladi. U shbu 
m ashqlarni bajarishda nafas chiqarish vaqtida logoped unli tovushlarning 
turli qatorini talaffuz qiladi va bolani unga taqlid qilishga undaydi va 
bunda ovozni balandligini o'zgartiradi. So'ngra bolani undosh tovushlarni 
alohida va unli tovushlar bilan birgalikda talaffuz qilishga undaydi.
D inam ik va statik nafas m ashqlari mavjud.
N afas m ashqlarini o'tkazishda bolaning toliqib qolm asligiga yelka va 
b o 'y in m u sk u lla rin i tara n g lash tirm a slig ig a a h a m iy a t b erish lo zim . 
M ashqlar sanoq ostida yoki musiqa jo'rligida bajarilishi lozim .
N afas m ashqlari ovqatlanishga qadar yaxshi sham ollatilgan xonada 
o'tkaziladi.
161

---

A rtikulatsion harakat sezgilari va artikulatsion praksisni rivojlantirish.
H a ra k a t-k in e ste tik b o g ‘lanish larn i rivojlantirish u ch u n quyidagi 
m ashqlarni o ‘tkazish zarur.
P astk i ja g ‘ni yuqoriga ko ‘tarish va pastga tushirish. Tilni yuqori va 
pastki milklarga tekkizish. Logoped m ashqlarni avval oyna oldida, so‘ngra 
oynasiz bajaradi, bolaning k o ‘zlari yumiq, logoped u yoki bu harakatlarni 
bajaradi, bola esa ularni nom laydi.
Quyidagi artikulyator sensor sxemada m ashq qilish zarur:
— lablar aro: lablar passiv jipslashadi va shu holatda ushlab turish. 
Bolaning diqqati jipslashgan lablarga qaratiladi va u n d an lablar o ‘rtasi- 
dan ularning jipslovini buzib puflash taklif qilinadi;
— lab-tish aro: chap q o 'ln i ko‘rsatkich barmogM bilan logoped 
bolaning yuqori labining tepa tishlarini ko‘rsatib ko 'taradi, o ‘ng q o ‘lining 
ko'rsatkich barmogM bilan pastki labni yuqori m ilklarigacha k o ‘taradi va 
bolaga puflash taklif qilinadi;
— til-tish aro: til tishlar o ‘rtasiga q o ‘yiladi va shu holatda ushlab 
turiladi;
— til-tanglay: bolaning boshi birm uncha orqaga egiladi, tilning orqa 
qismi qattiq tanglayga ko'tariladi, boladan yo‘talish harakatlarini baja­
rish so ‘raladi va diqqati til ham da tanglay sezgilariga qaratiladi.
A rtikulatsion praksisni rivojlantirishda erta boshlangan logopedik ish, 
b o laning nutqiy tajribasini kengaytirish va boyitish, m axsus b o ‘yin 
m ashqlari katta aham iyat kasb etadi.
T ovushlar talaffuzini korreksiyalash.
T ovushlar talaffuzini to ‘g‘irlashda individual yondashish tam oyilidan 
foydalaniladi. Tovushlarni t o ‘g ‘rilash va nutqqa q o ‘yish individual tan - 
lanadi. Bir nechta tovushlar ustida ishlash ishda izchillikni talab etadi. 
Tuzatish ishida birinchi navbatda artikulatsion jih atd an oson talaffuz 
etiladigan tovushlar yoki tuzatish oson b o ‘lgan tovushlar tanlab olinadi. 
Bu tovushlar; a, p, u, m, k, n, x, b, o, t, s, 1. U shbu tovushlar ustida 
ishlash jarayonida ularni talaffuz normasigacha keltirish m um kin. Yuqorida 
ko ‘rsatilgan tovushlar ustida ishlash bilan bir vaqtda fonem atik eshituvni 
rivojlantirish va tovushlar analizi m alakalarini shakllantirish ustida ham
ish olib boriladi.
Artikulatsion buzilishlarning og‘ir hollarida tovushlarni nutqga q o ‘yish 
maxsus yordam ni talab etadi. Bunda logoped k o ‘rish, taktil-vibratsion 
sezish-dan foydalangan holda u yoki bu tovushning talaffuzi uchun zarur 
b o ‘lgan h arak atn i bajarishni bolaga tu sh u n tirad i va yordam beradi. 
M asalan, anartriyada logoped tovushi artikuiatsiyasini hosil qilish uchun 
bola lablariga q o ‘lini yaqinlashtiradi.
Tovushlarni nuqtaga q o ‘yish ustida ishlaganda logoped aniq bo 'lm asa 
ham tovushni to ‘g ‘ri talaffuz darajasiga yaqinlashtirishi lozim . Dastlabki 
vaqtlarda norm al talaffuzga erishish qiyin. Bu vaqtda bolaning o'xshash
162

---

tovushlarni o'zlashtirishi, ularni farqlashi ju d a m uhim dir. Tovushlarni 
norm al talaffuziga yaqinlashtirish darajasi artikulatsio n a p p a ratn in g
jarohatlanish darajasi bilan an iq lan ad i. H a r bir yangi tovush ustida 
ishlashda, uning artikulatsion xususiyatlarini o ‘rganish zarurdir, y a’ni 
artikulatsiyaning asosiy xarakterli belgilari, uning boshqa tovushlardan 
I'arqli to m oni, artikulatsiyani boshqalari bilan solishtirish.
M un tazam m ash q lar olib borilishi tovushni kerakli artik ulatsion
tartibga yaqinlashtiradi va to ‘liq tovush talaffuziga o'tiladi. Logoped sekin- 
asta o ‘rganilayotgan tovushni aniq va turli talaffuz etishni talab etib 
boradi.
Artikulatsion m otorika va tovushlarni nutqga q o ‘yish ustida ishlashdan 
tashqari, fonem atik eshituvni rivojlantirish uchun ham m untazam ravishda 
ish olib boriladi. Bunda bolalar unli tovushlar qatoridan kerakli unli 
tovushlarni, undosh tovushlar qatoridan undosh tovushlarni ajratishga 
va analiz qilishga o ‘rganadilar. Bolalar o'rganadigan tovushlarni turli 
bo‘g‘inlar birikmalarida qaytarishga, bo‘g ‘in va so‘z hosil qilgan tovushlarni 
aytish, ularning ketm a-ketligini aniqlashga o ‘rganib boriladi.
Talaffuz m ash g 'u lo tlarid a artikulatsion apparat a ’zolarini rivojlan­
tirishga qaratilgan ishlar frontal tarzda olib boriladi. F oydalaniladigan 
m ashqlar bolalarning individual rivojlanishlari nutqiy holatlarini hisobga 
olgan holda ta n la b olinadi. B undan tashqari m ashg‘ulo tlard a nafas 
m ashqlari ham olib boriladi. M ashg‘ulotlarning asosiy qismi o ‘rganilgan 
to v u s h n i a l o h i d a va b o ‘g ‘i n l a r b ir ik m a s id a t a la f f u z e tis h g a , 
m u sta h k a m la s h g a a jra tila d i. L o g o p e d o ‘tilg a n la rn i b o la q a n d a y
o 'z la sh tirg a n lig in i d o im o tekshirib b o rm o g ‘i lozim . B uning u ch u n
boladan u yoki bu tovush uchun xarakterli bo'lgan artikulatsiya a ’zolari 
holatini aytib berish yoki ko ‘rsatib berish tak lif etiladi, so ‘ng tovushni 
alohida va so 'z la rd a talaffuz etish s o ‘raladi. T ov u sh lar u stid a olib 
borilayotgan m ash q lar ko ‘ruv va taktil idrok etish ostida nazorat qilib 
boriladi.
Bu davrda yana artikulatsion belgilar bo'yicha bir-biriga q aram a- 
qarshi qo'yilgan tovushlar differensiyasi ustida m ashqlar o'tkaziladi:
1
) og'iz va b u ru n tovushlar differensiatsiyasi (