M. Y. Ayupova

psevdobulbar 
deyiladi.
B osh m iya nervining k o ‘pchilik harakatlantiruvchi yadrolarining ikki 
yoqlam a p o 'stlo q innervatsiyasi shuni aniqlab beradiki, k artikonuklear 
y o ‘llarn in g b ir y oqlam a za rarlan ish i ch a y n ash , yutish, tovush hosil 
b o ‘lishida jiddiy funksional chetga chiqishini keltirib chiqarm aydi. B unday 
buzilish kartikonuklear y o ila rin in g ikki yoqlam a shikastlanishda so d ir 
bo'ladi. B unda til m uskuli va yuzning pastki qismi m uskulining m arkaziy 
spastik paralichi e ’tiborga olinm aydi, bu m uskullar m iyaning q aram a- 
qarshi yarim sharidan keluvchi k artikonukleor to lalar bilan innervatsiya 
q ilin a d i. A m m o p sev d o b u lb ar d iz a rtriy a s im p to m la ri, sh u n in g d e k , 
chaynash, yutish va tovush hosil b o ‘lishining buzilishi, o datd a, til osti va 
yuz nervlarining ikki yoqlam a paralichi mavjudligi natijasida rivojlanadi.
S h u n in ig u c h u n b ir y o q la m a m iy a m a rk a z in in g z a r a r la n is h i 
p sevdo bulbar dizartriyani chaqirishi m u m k in m i degan savolga k o ‘p 
m ualliflar yo ‘q deb javob beradilar.
P sevdobulbar paralichning klinik k o'rinishin ing m uskullar ton usi va 
tilning faol harakatini tekshirib borish m isolida kuzatishim iz m um kin. 
Agar bem o m in g og‘zi ochib ko‘rilganda til m uskullar atrofiyasi y o ‘qligini 
ko‘rish m um kin. Til, odatda, orqaga tortilgan, o ‘rta qismi k o ‘tarilgan va 
yutqinga kirish y o ‘lini berkitib tu rg an b o ia d i. O datda, b em o rla r tilini 
o g iz b o ‘shlig‘idan chiqara olm aydilar.
Tilni oldinga chiqarib qilinadigan harakatdan til uchini burunga qarata 
chiqarilgandagi harakat kuchliroq buziladi. B em or talab qilinayotgan 
harakatni tilning oldingi qism ini pastki lab va pastki ja g ‘ bilan passiv 
k o ia ris h i hisobiga bajarish m um kin. B unda til taranglashgan b o iib , til 
uchi yuqoriga qayrilm aydi va yuqorigi lab terisiga tegm aydi, tez h oldan 
toyish so d ir b o i a d i va til sek in -a sta yoki silkinishga o ‘xshab o g i z
b o ‘shlig‘iga "kirib ketadi".
B em orlar uchun boshqa harakatlaiga nisbatan til uchining iyakka qarata 
qiladigan pastga harakati birm uncha osonroqdir. Biroq tilning eng pastki 
uchi pastga egilmaydi va iyak terisiga tegm aydi. Tilning yon tom onga 
qiladigan harakati, ayniqsa o g iz b o ‘shlig‘idan chiqarilganda ham kichik 
am plituda bilan xarakterlanadi, buning ustiga til butun massasi b o ‘ylab 
joylashadi, b un da taranglashgan til uchi yon tom onga harakat qilmaydi.
T ilning paretik m uskullari va shu bilan b ir q ato rd a b osh q a n utq 
ap paratining m uskulli organlarining harakatining hajm i va kuchining 
bund ay kam ayishi albatta nutq jaray o n id a nam o yo n b o ia d i. K asallar 
ovozi kuchsiz, eshitilmas b o ia d i va so‘nib boradi. Bunda h ar doim birinchi 
b o iib , nozik va murakkab artikulatsion tovushlar zarar k o ‘radi.
149

---

K arlep /1 9 6 0 / yutqin m uskullarining spastik qisqarishlarida nutqiy 
p a y la rn in g c h e tla ri b ilan b ir-b irig a z ic h ta q a iish i va ju d a k uchli 
harakatlangan b o ‘lishiga, nutqiy bo ‘shliqdan yuqorida q o ‘shim cha shovqin 
paydo b o iish ig a e ’tibor beradi. Shuning u chun tovush faqatgina kuchsiz 
b o im a y , b o ‘g ‘iq va xiralangan b o ia d i degan fikrga keladi.
T il-yutqin, adashgan va til osti nervlarining paralichi yoki m arkaziy 
parezlarida odam da asosiy rezoratorlar — yutqin va o g iz b o ‘shlig‘ining 
rezonatorik xususiyatlari tez, qattiq o ‘zgarib qoladi. B o‘yin, yutqin, tom oq, 
y u m sh o q tan g lay va til m u sk u lla rin in g sp astik h o la ti y u tq in n in g
rezonatorlik faoliyatiga y o i bermaydi. Spastik taranglashgan til o g iz
b o ‘shlig‘iga — tom oqning orqa devoriga suriladi, bu esa m a iu m yom on 
holatlarga olib keladi. Birinchidan, til o'zagining orqaga joylashishi yutqin 
y o iin i bekitib, to m o q -y u tq in b o iim in in g hosil b o iis h ig a im koniyat 
berm aydi. Ikkinchidan, yutqinning ovoz to iq in la rin i to ‘plash va o g iz
b o ‘shlig‘iga berish xossasini kam aytiradi va ovoz to iq in la rin i b u ru nd or 
m odikulatsiyasi uchun sharoit yaratiladi.
M anqalikning kelib chiqishida yutqinning yuqori qismidagi m uskullar 
spastikiliga va y u tq in -o g iz va yutq in -b u ru n bo 'shliqlari razm erining 
kattaliklari o'zgarishlarining aham iyatini C ereene /1 9 5 7 / ko'rsatib o ‘tadi. 
M uallifning nuqtayi nazaridan bu faktorlar havoning b u ru n orqali to ‘g'ri 
chiqib ketishiga qaraganda aham iyatliroqdir. Bu fikrni Berry va Eisensein 
/1 9 5 6 / ham tasdiqlashadi.
Psevdobulbar dizartriya shartli ravishda 3 darajaga ajratiladi: yengil, 
o ‘rta, o g ir.
1. P sevdobulbar dizartriyaning yengil darajasi artikulatsion nutq 
apparat harakatlarida q o ‘pol buzilishlarning yo'qligi bilan xarakterlanadi. 
Bunda asosiy artikulatsion qiyinchilik til, lablarda harakatni tez va aniq 
bajara olmasliklarida seziladi. Bunday bolalarda talaffuz kam chiliklari 
asosida artikulatsion harakatlarini aniq tez bajara olm asliklari natijasida 
yuzaga keladi. N u tq b irm u n ch a sekinlashgan b o i a d i . A rtikulatsion 
jihatdan qiyin b o ig a n tovushlar: