Dizartriya tasnifi va uning shakllari
D iz a rtriy a n i tasn ifla sh d a m u tax assislar tu rli xil y o n d a sh a d ila r:
jarohatlanish o ‘ch o g ‘iga qarab, nevrologik sim p to m n in g ustunligi yoki
neyrolingvistik qarashlar bo'yicha Ye. N . Vinarskaya (1973), K .N . V ittorf
(1940), K. V ovatr (1966), L.A. D anilova (1969), M . Z ee m an (1962),
М. V. Ippolitova (1965), S.S. Lyapidevskiy (1968), Y e.M . M astyukova
(1985), LI. P anchenko (1974), K.A. Sem yonova (1979), M .B. Eydinova.
A m m o ko'pchilik m utaxassislar dizartriyani tasniflashda jarohatlanish
o ‘ch o g ‘ini hisobga olish tam oyiliga am al qilib, d izartriyani quyidagi
turlarga ajratadilar: bulbar, psedobulbar, qobiqli dizartriya, qobiq osti va
m iyachali dizartriya.
Bulbar dizartriya.
Uzunchoq miya — medullaoblongata — yana ikkinchi
ancha eski nomga ham ega — bulbus cerebri — qaysiki miya o'qining bir
145
qismi piyoz boshchasi bo‘laklariga /bulbus, piyoz boshchasig* tashqi yuzasi
bilan o'xshashdir. Miyaning bulbar qismiga tegishli IX, X va XI, XII bosh
miya nervlarining periferik o ‘qlari, po'stloq yoki yadroning shikastlanishi
oqibatida yuzaga keluvchi simptokompleksning harakat buzilishlari bulbar
falaj deb ataladi.
Periferik harakatlantiruvchi neyronlarning hujayralari orqa m iyaning
oldingi shoxlarida yoki miya o 'qining mos yadrolarida yotadi. U larning
aksonlari u yoki bu periferik harakatlantiruvchi nervlarni shakllantiradi.
P erife rik h a ra k a tla n tiru v c h i n e y ro n n in g u n in g istalg an sath id ag i
shikastlanishi periferik falaj /p a re z /n in g klinik k o ‘rinishini beradi. Bunda
nerv impulslari mushaklarga kelmasligi, shuning uchun undagi almashinish
jarayonlarining buzilishini hisobga olsak, m ushaklar atrofiyasi, tovushining
pasayishining yuzaga kelishi sabablari m a ’lum buladi. M uskullar m o ‘rt,
b o'sh b o iib qoladi, shuning uchun bu k o 'p in ch a atrofik falaj deb ataladi.
Periferik harakatlantiruvchi neyronning shikastlanishi birlam chi reflektor
yoylarining uzilishiga sabab b o ia d i. Bunda teri va pay reflekslari yo‘qolib,
arefleksiya nam oyon b o ia d i. Periferik harakatlantiruvchi neyronlardagi
patologik jarayon natijasida ham saqlanib qolgan q o ‘zg‘aluvchanligi shu
narsaga olib keladiki, atrofiyaga uchrayotgan m uskullarda b a ’zida alohida
muskul to ‘plam lari va tolalarning tez-tez qisqarishi kuzatiladi.
Periferik paralichning ko‘rsatilgan klinik ko‘rinishlari atrofiya, atoniya
va arefleksiya - bulbar falaj holatida IX, X, va X II bosh miya nervlari /til-
hiqildoq, adashgan va tilosti /b ilan innervatsiya qilinuvchi muskullarda,
ya’ni yutkin, hiqildoq, tanglay, til muskullarida kuzatiladi. Bu muskullarning
funksional bo ‘shashgan falaji yutishning buzilishlari (disfagiya va afagiya)da
yeyish va ichish paytidagi yo‘talish bilan birga, ovoz buzilishlari (disfoniya
va afoniya)da yoki b o ‘g‘iq ovozda, "yopishib ketgan" va tushunarsiz nutqda
nam oyo n b o ia d i. B unday belgilarga b u lb ar dizartriy a deyiladi. Bu
tushunchaga, odatda, pastki jag ‘, yonoqlar, lablarning m uskullarining
bo‘shashgan falaji sabab b o iu v ch i tovush artikulatsiyasi nuqsonlarini ham
o ‘z ichiga oladi, am m o shuni aytish kerakki, bu m uskullarni innervatsiya
qiluvchi yuz / U P / va uch tarm oqli / U / nervlar bulbar nervlaiga kirmaydi
(yuz va uchtalik netvlaming yadrolari varolit ko‘prigida joylashadi). Chaynov
va m imika muskullarining bo‘shashgan falaji dizartriya belgilaridan boshqa
chaynashning buzilishi, o g izn i yopa olmaslik, gipo yoki am im iya kabi
belgilarni ham yuzaga chiqaradi.
U zunchoq m iyaning bir tom o n lam a (o ‘ng yoki chap b o iim in in g
farqi yo'q) shikastlanishlari yoki shu yerdan chiquvchi bulbar nervlar
IX, X, XI, X II ning shikastlanishlari ikki to m o n lam a shikastlanishlarga
n is b a ta n u n c h a o g ‘ir b o i m a g a n b u lb a r d iz a r triy a b e lg ila rin in g
rivojlanishiga olib keladi.
Kelib chiqishi yadroli b o ig a n bulbar dizartriya bilan kasallangan
bem orlami nevrologik kuzatishlarda bo‘shashgan bulbar falajlardan tashqari
146
tananing qaram a-qarshi tom onida harakatlanish va sezishning buzilishlari,
shuningdek, harakatlangan tarafda ataksiya belgilarining paydo b o ‘lishi
aniqlangan /m asalan, Djekson, Avellis, Vallenbeig, Shm edt sindrom lari/.
L.B. Litvak /1 9 5 9 /, G u tsm o n n /1 9 2 4 / va b oshqalar to m o n id a n
b ir o r - b ir b u lb a r n erv n in g sh ik a stla n ish ig a sab ab b o 'lu v c h i b u lb a r
dizartriyaning ayrim shakllari haqida bayon etishgan. Y aqindagina til
yutqin nervlarining difteriya toksinlari bilan shikastlanishiga, natijasida
bem o r n u tq id a ovozning yo‘g ‘o n tem b rinin g yuzaga kelishi k o ‘p uchrar
edi. Yuz nervining virusli kasalliklar yoki o ‘rta quloqning yiringli — yallig‘li
jarohatlari paytidagi shikastlanishlari y an ad a k o ‘p ro q uchraydi, bu narsa
yuzning b ir tarafdagi yonoq va lab m uskullarining b o ‘shashgan falaji
bilan b o g iiq , bu esa nutqda lab tovushlari (В, M , P , V, F )n in g noaniq
artikulatsiyasining rivojlanishida nam oyon b o ia d i.
S hikastlanishlar qanchalik m iya o ‘qiga yaqin b o is a , b o ‘shashgan
falajlar shun ch alik keng tarqalgan b o ia d i. U z u n c h o q m iya m oddasi
o ‘zining shikastlanishlarida (m asalan, ensefelit, glial shish) jarangsiz b o ‘g ‘iq
ovoz va s o ‘zlarni "yutib" talaffuz qilish, tushunarsiz artikulatsiya bilan
b o g iiq bu lb ar dizartriyaning birm uncha og‘ir form alari nam oyon qiladi.
Bunday holatlarda bulbar dizartriyaning belgilari, o d atd a, psevdobulbar
dizartriyaning belgilari bilan kom binatsiyalashgan b o ia d i.
B ulbar dizartriya bilan kasallangan bem orlarni kom pleks nevrologik
va fon etik tekshirish, ularning klinik n am o y o n b o i i s h p atogenezini
yaxshiroq tushunishga im kon beradi. B unday tekshirish miya qism larining
ayrim shikastlanishlarida bem orning nutq apparati faoliyatida ro‘y beruvchi
eng q iyin funksio n al sam o reg u ly ato r / o ‘z - o ‘zini b o s h q a ris h / qayta
qurilishlarini tushunishiga yordam beradi.
Kasallarning neyrofonetik tekshirish ishlari shuni ko ‘rsatadiki, alohida
guruh m uskullarining b o ‘shashgan falaji tovushlarni talaffuz qilishdagi
ayrim buzilishlarda nam oyon b o ia d i. S huning u ch u n b em o r nutqidagi
tovushlar boyligi va xilma-xilligini yo‘qotadi. A trofdagilar esa b em o r
talaffuz qilayotgan so ‘zlarning m a’nosini tush u n m ay qoladi.
S hunday qilib, ovoz boylam lari m uskullarining parezi shu narsaga
olib keladiki, ovoz boylamlari to iiq va bir xilda harakatlanm aydi, ularning
tebranish esa kam , aritm itik va yetarli am plitudaga ega b o im a y qoladi.
Shuning uchun ovoz ohangdorligi yetarsiz, kuchsiz b o iib qoladi. Jarangli
u n d o s h la r n i ta la f fu z q ilish p a y tid a ovoz b o y la m la rin in g y e ta rli
harakatlanm asligida hiqildoq agrodinamik sharoitlarga yaqinlashadi, bunda
ja ra n g s iz u n d o s h la r n i ta la ffu z q ilis h d a ja r a n g l i u n d o s h la r h am
jarangsizlashib ketadi.
B em or ovozini qayta chiqarishga urinib tovush paylarining ayrim
agonisit va alkergist m uskullarini, shu ju m la d a n , y u tq in va til ildizi
m uskullarini q o ‘zg‘atadi. Bu shunga olib keladiki, unli tovushlar o ‘zlariga
xos b o im a g a n shovqinli tovushlarga aylanadi. S huning uchun b em o r
147
nutqidagi unli va undosh tovushlarning farqi sezilarsiz b o ‘lib qoladi, b u
esa atrofdagilarning b em or nutqini tushunishlarini qiyinlashtirib yuboradi.
Bayon etilgan artikulatsiya o'zgarishining um u m iy tendensiyasi, tabiiy
ravishda ovoz b o g iam lari, yum shoq tanglay, til va lab m uskullaridagi
paretik holatlarning taqsim lanishiga ham da u yoki bu tovushlar fizikaviy
murakkabligiga ko‘ra turlicha variantlarga ega b o iis h i m um kin. B archa
m uskullarning bir tekis shikastlanishida eng differensiyalashgan til oldi
tovushlari buziladi. A m m o til ildizi m uskuli parezi ustunlik qilganda
ko 'p ro q til orqasi tovushlari artikulatsiyasi buzilishini kuzatish m um kin.
Chunki qattiq talaffuz qilinadigan tovushlaiga nisbatan yumshoq qilinadigan
tovushlar artikulatsiyasi til m uskullarining k am ro q differensiyalashgan
innervatsiyasini talab etadi. Lekin bulbar dizartriyada ular qattiq talaffuz
qilinadigan tovushlaiga nisbatan kamroq va kechikib buziladi. Til usti muskullari
shikastlangan holatda bir navbatda yumshoq tovushlar talaffuzi, artikulatsiyasi
va til o ‘rta talaffuzining buzilishi ro‘y beradi.
N u tq apparati m uskulining paralichi qan ch alik diffuz va buzilish
darajasi qanchalik c h u q u r b o is a , nutq tovushlari sh unchalik q o ‘pol
buziladi. Bulbar dizartriyaning o g ir hollarida eng sodda burun tovushlarini
talaffuz eta olish qobiliyati sustlashib ketadi.
Shunday qilib, nutq apparati sust parizi tufayli ro ‘y bergan turli klinik
hoiatlardagi bulbar dizartriyaning t o ‘g ‘rid an t o ‘g ‘ri birlam chi klinik
sim ptom lari past, kuchsiz ovoz, portlovchi tovushlar artikulatsiyasidagi
buzilish, jarangli tovushlarda jaranglilik shaklining soddalashuvi, ovozning
burunli, d im o g ii tem bri, nutq ohangdorligining buzilish kabilardan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: |