M. Y. Ayupova

Nutq to‘liq rivijlanmaganligining 1-darajasi 
nutqning bo'lmasligi bilan 
xarakterlanadi. Bunday bolalar nutqsiz bolalardir. 4—6 yoshdagi bunday 
bolalarning lug'at boyligi kam bag'al, noaniq bo'ladi. N utqiy tovushga 
taqlid qilish, tovushlar kom pleksi bilan chegaralangan bo'ladi. N arsa va 
hodisalarni farq qilm agan holda ifodalash, so'zlam ing k o 'p m a’noga ega 
bo'lishi xarakterli xususiyat hisoblanadi: " tu -tu "-m ash in a, parovoz, 
sam olyot, qayiq; "taq"-yiqildi, tushurib yubordi, sindirdi, buzdi. Bu 
bolalarning passiv lug'ati aktiv lug'atiga nisbatan ancha boyroq lekin 
nutqni tushunish pasaygan b o 'lad i, u lar k o 'p so 'z la m in g m a ’nosini 
tushunm aydilar. Tovushlar talaffuzida turg'unlik b o im a y d i, tovushlar 
bir-biri bilan alm ashtiriladi, fonem atik o'quv buzilgan bo'ladi. N utq to iiq
rivojlanmaganligining bu darajasiga ega b o ig a n bolalar uchun tovushlar 
analizi bo'yicha berilgan topshiriqlar tushunarsiz b o ia d i.
Nutq t o ‘liq rivojlan m agan ligin ing 2-d a ra ja si 
d a s tla b k i k en g 
q o ilan ad ig an odatdagi nu tqning b o iish i bilan xarakterlanadi. B olalar 
oddiy ju m la la rd an foydalana biladilar, m a iu m lug'at boyligiga ega 
bo iadilar. U lar narsalar, hodisalar, alohida belgilar nom ini ajrata oladilar. 
Lekin bunday bolalarda nutqing q o'pol darajada rivojlanmaganligi yaqqol 
ifodalangan b o iad i. U lar ikki-uch so'zdan iborat gaplardan foydalanadilar. 
L u g 'at boyligi shu yoshga m os keladigan n o rm ad a n kam b o i a d i . 
U m um lashtiruvchi so 'z la rn i (m ebel, kiyim , sabzavotlar, m evalar va 
boshqalar) bilmaslik kuzatiladi. H arakat, belgisini bildiruvchi so'zlardan
484

---

foydalan ish d a q iy in ch ilik lar k u za tilad i, p re d m e t n o m in i va b osh q a 
belgilarini bilm aydilar. K elishik form alarini chalkashtiradilar, fe’l sonini 
ot soniga m oslashtira olm aydilar.
N utqning fonetik to m o n i shu yoshga m os keluvchi n o rm ad an orqada 
qoladi. S hunday k am ch ilik k a ega b o ‘lgan b o lalar b o ‘g ‘in la r o ‘rnini 
alm ashtiradilar, undo sh lar ketm a-k et kelganda tovushni qisqartiradilar.
N u tq t o ‘Iiq riv o jlan m ag an lig in in g 3 -d a ra ja s i — n u tq d a leksik- 
gram m atik va fo n etik-fonem atik jih atd an rivojlanm aganlik elem entlari 
kuzatiladi. Bolalar nutqqa ega b o ig a n holda kishilar bilan aloqa b o g ia y
oladilar, lekin buni o ta -o n a (tarbiyachi) ishtirokida, ularning m uayyan 
tushuntirishlari yordam ida bajaradilar. Bunday bolalar u ch un erkin holda 
aloqada b o iish ju d a qiyin. Tovushlarni talaffuz qilishda ularni bir-biridan 
ajrata olmaslik, tovushlar guruhini artikulatsiya jih atid an osonroq b o ig a n
tovushlarga alm ashtirish b a ’zi hollarda tovushlarni buzib talaffuz qilish 
bu bolalar uchun xarakterlidir. L ug'at ham norm ad an orqada qolgan 
b o ia d i, lug'at boyligi analizida leksik holatlarning o'ziga xosligi ko'rinadi. 
Tekshirishda gaplarni, gaplarda so'zlarn i oxirigacha gapirm aslik kabi 
turg'un gram m atik xatolar kuzatiladi. K o'pchilik hollarda ular qo'shim cha 
qo'shilish bilan so 'z m a ’nosining o'zgarishini tushunib yetm aydilar.