M. Y. Ayupova

Nutq to iiq rivojlanmaganligining klinik ko‘rinishlari. 
N utqi t o ‘liq 
rivojlanmagan bolalarni maxsus tekshirish bu kam chilikning turli xil klinik 
ko'rinishlari mavjudligini ko'rsatdi. U larni shartli ravishda uch asosiy 
guruhga bo'lish m um kin.
B ir in c h i g u r u h d a g i b o l a l a r d a f a q a tg i n a n u t q n i n g t o 'l i q
rivojlanm aganligi belgilarini k o'rish m um kin. U larda nerv-psixik faoliyat 
buzilishlari kuzatilm aydi. Bu nutq to 'liq rivojlanm aganligining m urakkab 
bo'lm ag an shakli hisoblanadi. Bu bolalarda m arkaziy nerv tizim ining 
o'choqli zararlanishi uchram aydi. U larning anam nezida hom iladorlikning 
kechishi yoki tu g 'ru q paytida yaqqol — ifodalangan kam chiliklarning 
k o 'rsa tilm a g a n lig in i k o 'r is h m u m k in . O n a la r b ila n t o 'l i q su h b a t 
o 't k a z i l g a n d a t e k s h i r i l u v c h i l a r n i n g f a q a t u c h d a n b i r i d a g i n a
hom iladorlikning ikkinchi yarm ida yengil taksikozlar yoki tu g 'ru q paytida 
qisqa m uddatli asfiksiya bo 'lib o'tganligi aniqlangan. Bunday b olalar 
som atik jih atd an zaif, turli kasalliklarga moyil bo'ladilar.
Bu guruhdagi bolalarda parez va paralichlarning yo'qligi, yaqqol 
ifodalangan p o'stloq osti va m iyacha buzilishlarining uchram asligi, ularda 
n u tq -h a ra k a t a n a liz a to rin in g b irla m c h i (yad roli) zo n a la ri sa q la n ib
q o lg an lig ig a g u v o h lik b e ra d i. B u n d a y m ay d a n ev ro lo g ik fa o liy a t 
buzilishlarida asosan m ushaklar tonu sida, m ayda q o 'l barm oqlarining 
differensial h arakatlari shakllanishida, kinestetik va dinam ik praksis
481

---

shakllanishida buzilishlar uchraydi. Bu asosan nutq to ‘liq rivojlanm agan­
ligining dizontogenetik turiga oiddir.
M aktabgacha yoshdagi bolalarda yaqqol ifodalangan nerv-psixik 
buzilishlarning uchramasligiga qaramay, bu guruh bolalari uzoq muddatli 
korreksion-logopedik ishga, keyinchalik esa maxsus o ‘qitish yo‘nalishiga 
muhtoj boiadilar. Tajribalarning ko'rsatishicha, yaqqol ifodalanmagan nutq 
kamchiligiga ega bolalarni ommaviy maktabga o ‘qishga yuborish, ularda 
ikkilamchi nevrotik va nevrozga oid kamchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ikkinchi guruhdagi bolalarda nutqning to 'liq rivojlanmaganligi bir 
q ato r nevrologik va psixo-patologik sindrom lar bilan birga kechadi. Bu 
Serebral-organik genezdagi nutq to iiq rivojlanm aganligining m urakkab 
turidir. Bunda dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlarning sim ptom o 
kompleksi o ‘rin olgan.
Ikkinchi g u ru h b o lalarin i nevrologik jih a td a n p u x ta tek shirish
jarayonida yaqqol ifodalanuvchi nevrologik sim ptom atika aniqlanadi. Bu 
sim ptom atika markaziy nerv tizimi shakllanishining kechikishi haqidagina 
guvohlik berm ay, balki alohida miya tuzilm alarining yengil zararlanishi 
haqida ham guvohlik beradi. Quyidagilar ikkinchi guruh bolalarining 
nevrologik sindrom lari ichida birm uncha ko‘p uchraydi:
1.G ipertenzion-gidrotsefal sindrom — kalla suyagi ichki bosim ining 
oshishi sindrom i. B unda bosh o ic h a m in in g k attalash u v i, p esh an a 
d o ‘ngalagining b o ‘rtib turishi, chakka sohalarida vena qon tom irlarining 
kengayishi kuzatiladi. Bu sindrom eng avvalo aqliy ish qobiliyatining 
bu zilishida ixtiyoriy faoliyat va b o lalar x u lq -atv o rid a , sh u n in g d ek , 
faoliyatning istalgan turidan tez toliqish va zerikishda, yuqori darajadagi 
q o ‘zg‘aluvchanlikda, t a ’sirlanuvchanlikda, harakatchanlikda nam oyon 
b o ia d i. Ayrim hollarda, telbanam olik va beg‘am lik ko'rinishlari bilan 
ko'tarinki-eyforik kayfiyat kuzatiladi. Bunday bolalar issiq, dim havoga 
chidamsiz bo'lib, bosh og‘riqlari va bosh aylanishlaridan shikoyat qiladilar.
2. Serebrastenik sindrom — yuqori darajadagi nerv-psixik toliqish, 
hissiy tu rg ‘u n siz lik , faol d iq q a t, x o tira fu n k siy a la rin in g b u zilish i 
k o ‘rinishlarida nam o y o n b o ia d i. Ayrim ho llard a bu sin d ro m giper 
q o ‘z g ‘alu v ch a n lik u m u m iy hissiy va h a ra k a t n o tin c h lig i b elg ilari 
k o 'r in is h la ri b ila n : b o sh q a h o lla rd a — to rm o z la n g a n lik , la n jlik , 
passivlikning ustunligi bilan uyg‘unlashib keladi.
3. H arakat buzilishi sindrom lari m ushaklar to nusinin g o'zgarishi, 
yengil geli va m o n o p are zlar, yaqqol ifo d alan m ag an m u v o zan at va 
h a r a k a t l a r
k o o r d in a t s iy a s i 
b u z i l i s h la r i , 
q o i
b a r m o q l a r i
differensiatsiyalashgan m otorikasining yetarli emasligi, um um iy va oral 
praksisning shakllanm aganligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalarda 
k o 'pincha yengil dizartriya ko'rinishlariga asos bo'luvchi yengil parezlar, 
alohida til mushaklarining majburiy harakatlari ko'rinishidagi artikulatsion 
m otorika buzilishlari kuzatiladi.
482

---

Bu guruhdagi k o 'p g in a bolalar um um iy m o to r kam chiligi bilan farq 
qiladilar, u lar b ir harakat tu rid an ikkinchisiga qiyinchilik bilan o'tadilar. 
U yoki bu harakatli vazifalarni avtom atik ta rz d a b ajara olm aydilar va 
hattoki oddiy ritm la m i h am am alga oshirolm aydilar. U m u m iy va oral 
praksisning buzilishi, bunday bo lalr uchu n xarakterlidir.
K o 'rsatilg a n b uzilishlar, o d atd a, fo n e m a tik idro k buzilishi bilan 
uyg'unlashadi.
B unday bolalarda hissiy-irodaviy sohaning shakllanm aganligi aqliy 
ish qobiliyatining pastligi, hissiy labillik, gohida harakat qo'zg'aluvchanligi, 
yuqori affektiv q o 'z g 'alish , k o 'p in ch a telb an a m o qiliqlar va eyforiya turi 
bo'yicha k o 'tarin k i kayfiyat ustunligi holati bilan birgalikda nam oyon 
bo'ladi.
U larning ayrim lari uchun aksincha, yuqori darajadagi torm o zlan - 
ganlik, ishonchsizlik, sustlik, m ustaqil em aslik xarakterlidir. Bu bolalar, 
odatda, lanj, tashabbussiz, kam harakat b o 'lad ilar. U larnin g faoliyati 
sam arasiz xarakterga egadir.
Bu guruh bolalari uchun m iqdor m unosabatlarini tushu nish , son va 
natural son q ato rlari haqidagi ta sa w u rla rin i kengaytirish b irm un cha 
murakkabdir. B unday bolalarning m atem atikani o'zlashtirishlarida yaqqol 
ifodalangan va tu rg 'u n qiyinchiliklar kuzatiladi.