M. Y. Ayupova

Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi sabablari. 
Bolaning o n a qornida 
rivojlanishi, tu g 'ru q (tu g 'ru q travm asi, asfiksiya) va hayotining dastlabki 
yillarid a t a ’sir k o 'rsa tu v c h i tu rli xil zararli o m illar n u tq n in g to 'liq
rivojlanm aganligiga olib kelishi m um kin
N utqiy kam chilik tuzilishi va kom pensatsiya jarayonlari k o 'p hollarda 
miya zararlanishi q ach o n ro 'y berganligi bilan aniqlanadi. Bir bu tu n 
miya rivojlanishi anom aliyasining xarakteri m a ’lum m iqdorda jarohatlanish 
m uddatiga bog'liqligi hozirgi kunda isbotlangan. Turli xil zararli om illar 
(infeksiya, intoksikatsiya va boshqalar) t a ’siri ostida bo sh m iyaning 
birm uncha o g 'ir zararlanishi, odatda erta em briogenez davrida yuzaga 
keladi. Taxm inlarga k o 'ra , hom iladorlikning 3—4 oylarida bosh m iyaning 
zararlanishi (nerv to'q im alarin in g eng k o 'p ajralish davri), bosh miya 
tuzilishining b irm uncha kengroq o'zgarishlarini yuzaga keltiradi. U yoki 
bu zararli o m ilning t a ’siri davrida nerv tizim in in g qaysi b o 'lim la ri 
birm uncha jadal rivojlanishiga bog'Iiq ravishda rivojlanm aganlik k o 'p ro q
harakat, sensor, nutqiy yoki intellektual funksiyalarga taalluqli b o'ladi. 
H om iladorlikning kechishi davom idagi doim iy noqulay sh art-sharoitlar 
tufayli, birm uncha yaqqol ifodalangan alohida m iya tuzilm alari bilan 
biiga bir butun yaxlit miya rivojlanmaganligi ham kuzatiladi. Bu m urakkab
479

---

nuqsonlarning yuzaga kelishiga (m asalan, oligofreniyaning m o to r alaliya 
bilan uyg‘unlashuvi) asos b o ‘lib xizm at qiladi.
Miya rivojlanmaganligi yoki zararlanishini keltirib chiqaruvchi sabablar 
ichida hom iladorlik davrida onaning infeksiyalari yoki intoksikatsiyalari, 
toksikozlar, tug‘ruq travm asi, asfiksiya, rezus-om il b o ‘yicha ona va hom ila 
q o n i n i n g m o s k e lm a s lig i, m a r k a z iy n e r v t i z i m i k a s a ll i k l a r i
(neyroinfeksiyalar) va bola hayotining dastlabki yillarida bosh m iya 
travm alari birm uncha k o ‘p uchraydi.
Homiladorlik davrida alkogol va nikotinni iste’mol qilish ham bolaning 
jism oniy va nerv psixik rivojlanishida kam chiliklarga olib keladi. Bu 
kam chiliklarning k o ‘p uchraydigan ko'rinishlaridan biri nutqning to 'liq
rivojlanmaganligi hisoblanadi. Alkogolli sindrom da bolalar kam vaznli 
tu g ‘iladilar, jism oniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladilar. B undan 
ta s h q a ri tu r g 'u n b o ‘y va v a z n y e tis h m o v c h ilig i, k o 'k r a k q afasi 
deformatsiyasi, m ikrotsefal yoki (kam roq) gidrotsefal kalla suyagi, kalta 
bo'yin, yuqori va pastki jag' rivojlanmaganligi, baland chuqur, to r tanglay, 
to r va kalta ko 'z yoriqlari va boshqa bir q ato r belgilar kuzatiladi. Bu 
belgilar turli xil ko'ruv, eshituv va hokazo nuqsonlar bilan uyg'unlashib 
kelishi m um kin. Bunday bolalarda nu tqning to 'liq rivojlanm aganligi 
harakat qo'zg'aluvchanligi, affektiv qo'zg'aluvchanlik va haddan tashqari 
past aqliy ish qobiliyati sindrom lari bilan uyg'unlashadi. Bunday bolalarni 
erta aniqlash, ularni ichkilikboz ota-onalaridan ajratish tibbiy, tarbiyaviy 
va logopedik ishni to 'g 'ri tashkil qilish bolalardagi nutqiy va intellektual 
rivojlanmaganlikni oldini olishda m uhim aham iyatga egadir.
Bola miyasining nutq zonalariga zararli om ilning nutq shakllanib 
b o 'lg an id an so 'n g t a ’sir ko'rsatish i ho llarida afaziya yuzaga kelishi 
m um kin.
N utq buzilishlari, shu jum ladan, nutq to 'liq rivojlanm aganligining 
yuzaga kelishida nasliy om illar alohida o 'rin tutadi. Bunday hollarda 
nutqiy nuqson, hatto aham iyatsiz tuyulgan zararli om illar ta ’siri ostida 
ham yuzaga kelishi m um kin.
Berilgan m a ’lum otlarga asoslanib, nutq to 'liq rivojlanm aganligini 
keltirib chiqaruvchi etiologik om illarning m urakkabligi va k o 'p shaklliligi 
haqida um um iy xulosaga kelish m um kin.
N u tq to 'liq rivojlanm aganligi etiologiyasi va p ato gen ezi tu rli— 
tu m an d ir, am m o klinik nuqtayi nazardan qaraganda m arkaziy nerv 
siste m asin in g e rta o rg a n ik z a ra rla n ish i b ila n b o g 'Iiq n u tq t o 'liq
rivojlanmaganligi guruhi birm uncha m uhim aham iyatga ega.
Jarohatlanish vaqtiga bog'Iiq ravishda hom iladorlik patologiyasi, 
tug'ruq travmasi bilan (miyaning intranatal jarohatlanishi) bog'Iiq markaziy 
nerv tizimi buzilishlari va bola tug'ilganidan so'ng infeksiyalar va travm alar 
ta ’siri natijasida yuzaga keluvchi postnatal zararlanishlarga ajratiladi.
Nutqning to'liq rivojlanmaganligi etiologiyasida perinatal ensefalopatiya-
480

---

homiladorlik davri singari tug‘ruq davrida ham zararli omillarning birgalikdagi 
ta ’siri natijasida yuzaga keluvchi miya zararlanishi, alohida o ‘rin tutadi.
A gar p e rin a ta l e n s e fa lo p a tiy a n in g sab ab i m iy an in g b a c h a d o n
gipoksiyasi va tu g ‘ruq asftksiyasi hisobiga kislorod bilan tuyinm aganligi 
b o'lsa, u gipoksik ensefalopatiya deb; agar m exanik tu g 'm a shikastlanish 
b o 'lsa — travm atik ensefalopatiya deb; agar ikkala omil birgalikda kelsa
- g ip o k sik -trav m atik e n se falo p atiy a deb atalad i. A garda m iyan in g 
shikastlanishi ona va bola qoni rezus omili yoki guruhi to ‘g ‘ri kelmaganligi 
hisobiga m arkaziy nerv tizim ining toksik zararlanishi tufayli b o ‘lsa — bu 
bilirubin ensefalopatiya deb ataladi. N u tq to ‘liq rivojlanmaganligi, odatda, 
m iyaning rezidual — organik zararlanishi oqibati hisoblanadi. U ni neiv- 
psixik kasalliklarda uchraydigan (epilepsiya, shizafreniya va boshqalar) 
nutq rivojlanishi buzilishlaridan farqlash lozim.
M arkaziy nerv tizim ining rezidual-organik jarohatlanishida ikki asosiy 
turdagi buzilishlar ajratiladi: dizontogen etik — m a’lum strukturalar va 
fizio lo g ik tiz im n in g riv o jla n m a g a n lig i yoki u la r sh a k lla n is h in in g
m uddatidan orqada qolishi oqibati sifatidagi buzilish: bunday buzilishlarga 
nutq n in g t o ‘liq rivojlanm aganligi misol b o i a oladi; ensefalopatik — 
m arkaziy nerv tizim i u yoki bu tuzilishining zararlanishi oqibati sifatidagi 
buzilish, bu buzilishlarga nutqiy va harakat kam chiliklari, shuningdek, 
b o sh q a k a m c h ilik la r, m a sa la n , d iz a rtriy a , b o la la r S ereb ral falaji, 
gidrotsefaliya va boshqalar misol b o ‘la oladi.