M. Y. Ayupova

Nutqni tushunishni rivojlantirish
Logopedik ta ’sirning asosiy vazifasi passiv lug'at boyligini to'ldirishdan 
iborat. Bolalarga o'yinchoqlari, tana a ’zolari, kiyim-kechaklari, jonivorlar, 
alohida predm et va hodisalar nom lari va shu kabilarning nom larini eslab 
qolish tak lif etiladi.
Passiv fe’l lug'ati bolaning o 'zi to m o n id an am alga oshiriluvchi xatti- 
harakatlar nom idan iborat bo'lishi lozim (o'tirib d i, yuribdi, kiyinyapti 
va hokazo). B undan tashqari o'ziga yaqin kishilar bajarayotgan xatti- 
harakat nom larini ham bilishi lozim , am m o bu lug'at faqat bolaning 
bevosita bir necha m arotaba o'zi kuzatgan xatti-harakatlar nom i bilangina 
c h e g a ra la n ish i m u m k in . S h u n i esd a tu tis h lo z im k i, n u tq i to 'l i q
rivojlanm agan bolalarda passiv fe’l lug'ati passiv predm et lu g'atidan 
b irm uncha kam bo'lishi m um kin. Shu sababli agar bo lalar predm et 
nom larini bilsa, u holda imkon qadar tezroq ularni harakat nom larini 
tu s h u n ish g a , sh u n in g d e k , s o d ir e tila y o tg a n h a r a k a tla r y u z a sid a n
berilayotgan savollarni tushunishga o'rgatish zarur: qayerda? qayoqqa? 
nim a? nimga? qayerdan? kim uchun?
N u tq n i tu s h u n ish n i riv o jla n tiris h n in g d a stla b k i b o sq ic h la rid a
bolalardan alohida so'zlarni tushunishning aniqligi talab qilinm aydi, shu 
sababli qayerga-qayerdan, och-yop va hokazo singari so'zlarni farqlash 
vazifasi birinchi o 'rin g a qo'yilm aydi. Q ayerda? Kimga? va shu kabi 
savollarni tushunishga o'rgatish jarayonida bolalar dastlab bu so'zlam ing 
turlicha tovush ifodasiga tayanm aydilar, balki savolning keng nutqiy
493

---

m atniga tayanadilar. Buning uchun logoped savolida bolalarga yaxshi 
tanish b o ig a n "yordam beruvchi" so ‘z b o iis h i kerak. S hundan so'nggina 
b o la la r bu savollarni yaxshi tu sh u n ish g a o 'rg a n a d ila r. S e k in -a s ta
savollardan barcha "yordam beruvchi" so‘zlar olib tashlanadi. Shu sababli 
logoped dastlab jaranglanishi b o ‘yicha o'xshash so‘roq so 'zlar bilan birga 
turli xil predmet va harakatlar nom ini qo llay d i, masalan: qayerdan olding? 
(kitob) qayerga q o ‘yding?, kim ga berding? Xuddi shunday qo 'g 'irchoq ni 
kiyintirish (kiyinm agan b o is a ), eshikni yopish (ochiq b o is a ) iltim os 
qilinadi, am m o bola oldiga ikki harakatdan birini tanlab bajarish masalasi 
qo'yilm aydi, masalan: qoshiqni ol—qoshiq bilan ol. Logopedik ishning 
keyingi bosqichlarida so‘roq so‘zlari bir xil fe ’llarda q o llan ila d i: qayerga 
kelding? qayerdan kelding? va hokazo.
O 'ziga qaratilgan nutqni (norm al eshitish va birlam chi saqlangan 
in telle k td a) y o m o n tu sh u n u v ch i g ap irm a y d ig a n b o la la r b ilan olib 
boriluvchi logopedik ish vaziyatni k o 'p m arotaba takrorlab gapirishdan 
boshlanadi.
K atta odam vaziyatdan foydalanib bola olgan predm etlarni, bajargan 
h arak atin i, bolan in g his qilgan hissiyotlarini (sovuq, issiq va h.k .) 
nomlaydi.
K atta odam 2—4 so'zdan iborat qisqa gaplar bilan orasida pauzalar 
qilib, aynan bir so'z birikmasini 2—3 m arotaba takrorlaydi. N om lanuvchi 
predm etlarning turlicha o 'z a ro m unosabatini aks ettiruvchi so 'zlar h ar 
xil gram m atik shakllarda bir necha m arotaba takrorlanadi. Barcha so'zlar 
b o'g'inlarga bo'linm ay tabiiy ohangda gapiriladi, am m o cho 'zib talaffuz 
qilinuvchi unlilar o 'z holicha gapiriladi. Logopedning bu tu n nutqi bolaga 
qaratilgan savollar bilan boyitilgan b o iis h i lozim . Bolada faol lug'atida 
mavjud nutqiy vositalar yordam ida kattalar bilan m uloqot qilish ehtiyojini 
tug'dirish zarur.
Bolaning ushlagan, silagan, ko'rgan predm etlari nom ini eshitgan, 
o 'z i bajargan harakatlari nom ini k o 'p m arotaba eshitganidan so'ng, 
boladan tanish predm etni olib kelish yoki shu predm et bilan b o g iiq
b iro n -b ir harakatni bajarishni iltim os qilish m um kin. A gar bola bu 
iltimoslami tushunm asa logopedning o'zi predm etni oladi va uning nom ini 
yana bir m arotaba takrorlaydi.
G apirm aydigan bolalar bilan ishlashda, bunday bolalarning passiv 
lug'atini chalg'ituvchi so 'zlar bilan to 'ldirish tavsiya etilm aydi.
M ashg'ulotni o'tkazishda o'yinchoqlar, kiyim -kechak, oziq-ovqat va 
shu kabilar ko'rgazm ali m aterial bo'lib xizm at qiladi.