M. Y. Ayupova

Pedagogik mashg‘ulotIarni o ‘tkazish jarayonida o ‘qish va o ‘tkazish
jarayonida o ‘qish va hisob malakalarini o ‘zIashtirish, o ‘lcham, miqdor,
vaqt va hokazolar haqidagi tasawurlarini shakllantirish uchun nutqi to iiq
rivojlanmagan bolalarga ko‘proq vaqt talab qilinishini hisobga olish lozim.
Agar oligofreniya gidrotsefaliya, bolalar Serebral falajining ayrim
k o 'r i n i s h l a r i b i la n u y g 'u n l a s h i b k e ls a , u h o ld a n u t q t o 'l i q
rivojlanm aganligining differensal tashxisi birm uncha m urakkablashishi 
m um kin.
Nutqning to ‘liq rivojlanmaganligi va psixik rivojlanishning sustlashuvi
Psixik rivojlanishning sustlashuvi psixik o n tog enez b uzilishin in g 
birm uncha doim iy shakllaridan biri hisoblanadi. Quyi sin f o'quv ch ilarid a 
bu ko'rinish 5% dan 11% gacha bo'lgan ko'rsatkichni tashkil etadi.
Psixik rivojlanish sustlashuvining quyidagi o'ziga xos belgilari mavjud: 
atro f olam haqidagi ta sa w u rla r va bilim boyligining bola yoshiga to 'g 'ri 
kelm asligi va chegaralanganlig i, bilish faolligining past darajadaligi, 
ixtiyoriy faoliyat va xulq-atvor boshqaruvining yetarli emasligi, norm al 
riv o jla n a y o tg a n x u d d i shu y o sh d a g i b o la g a n is b a ta n p e r ts c p tiv
m a’lum otlarni qabul qilish va tahlil qilish qobiliyatining pastligi holatlari 
kuzatiladi. B undan tashqari psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning 
a k sa riy a t q is m id a ix tiy o riy d iq q a t, x o tira va b o s h q a o liy p six ik
funksiyalarning yetarli shakllanm aganligi kuzatiladi. Psixik rivojlanishi 
sustlashgan bir guruh bolalarda aqliy yetishm ovchilik, boshqa g uruh id a 
psixik infantilizm turi bo'y ich a hissiy-irodaviy buzilishlar ustunlik qiladi.
P sixik riv o jla n is h n in g s u stla sh u v id a n a m o y o n b o 'lu v c h i n u tq
buzilishlari birinchi navbatda analizatorlararo o 'z aro t a ’sirning yetarli 
emasligiga asoslanadi.
Psixik rivojlanishning sustlashuvida farazali nutq kech rivojlanadi, 
yuqori m aktabgacha va kichik m aktab yoshidagi bolalar o 'z aro fazoviy 
m unosabatlarni ifodalovchi m antiqiy-gram m atik kontruksiyalarni am alga 
o s h iris h g a q iy n a la d ila r . U la r o 'z n u tq la r id a a s o s a n en g o d d iy
konstruksiyalam i qo'llaydilar. Til vositalari yordam ida sabab-oqibat, vaqt 
va boshqa m u nosabatlarni ifodalay olm aydilar. G ap ni g ram m atik va 
sem antik jih atd an tuzishdagi qiyinchiliklar xarakterli xususiyatdir.
P sixik riv o jla n ish i s u stla sh g a n o 'q u v c h ila r n in g lu g 'a t b o y lig i
489

---

kambag‘alligi va yetarlicha differensiatsiyalashmaganligi bilan ajralib turadi: 
bolalar m a ’no jihatd an yaqin so ‘zlarni yetarli tushunm aydilar va aniq 
q o ‘llam aydilar. L ug'atining chegaralanganligi m a ’lum m iqdorda atro f 
olam haqidagi tasaw urlari va tushunchalarining yetarli emasligi, bilish 
faolligining pastligi bilan belgilanadi.
Shaxsiy faoliyati boshq aru v in in g zaifligi n u tq iy b ay o n qilishni 
rejalashtirishdagi qiyinchiliklarni va uni gram m atik jih atd an to ‘g ‘ri tuza 
olm aslikni keltirib chikaradi.
Psixik rivojlanishning sustlashuvi uchun xos bo 'lg an m iyaning analiz- 
sintez faoliyati rivojlanishining orqada qolishi, m aktabgacha yoshda tovush 
tahlilining yetarli shakllanm aganligida nam oyon buladi.
K atta maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqida yaqqol ko‘zga 
tashlanuvchi nutqning tovush talaffuzi va gram m atik tuzilish buzilishlari 
kuzatilm aydi, am m o tovush tahlilining yetishmasligi k o ‘p hollarda nutqiy 
rivojlanish jarayonida ularning orqada qolishining o'ziga xos tom onlarini 
belgilaydi.
Differensial tashxisda har tom onlam a tekshiruv k atta aham iyatga ega. 
U buzilgan aqliy va nutqiy rivojlanishning klinik etiopatogenetik tahlilini, 
bolani psixologik o ‘rganishni, shuningdek, qo'shim cha tadqiqot usullarini- 
elektro ensefalografik va boshqalarni o ‘z ichiga oladi. M aktabgacha 
yoshdagi bola psixik rivojlanishi dinamikasining tahlili differensial tashxisga 
yaqindan yordam beradi.