M. Y. Ayupova

Dastlabki so ‘z shakllarini shakllantirish
K a tta la r so 'zig a taq lid qilish ehtiyoji p a y d o b o 'lg a n id a n so 'n g , 
bolalardan urg'uli b o 'g 'in n i talaffuz qilishga, so 'n g ra bir-ikki-uch bo'g'inli 
so'zlam ing o hang-ritm ik sur’atiga erishishga urinish za ru r (bola so'zning 
tovush tarkibini taxm inan talaffuz qilishi m u m k in ). B olalarning bir gapda 
ikki so'zni birlashtirish o'quvini egallashi n u tq rivojlanishida m uhim yutuq 
hisoblanadi, m asalan "koptokni ber".
Bolalar o 'z istaklarini imo-ishoralar, am o rf so 'zlar yoki buyruq fe’lidagi
497

---

bosh kelishikda, o ‘zgarm aydigan otlarda ifodalashga o ‘rganishlari lozim. 
B a’zi bolalar tavsiya qilingan fe’llarning b o ‘g ‘in tuzilishini darhol egallab 
ololmasliklarini yodda tutish lozim. Shu sababli dastlab faqat urg‘uli 
b o ‘g ‘inni talaffuz qilish lozim , am m o keyinchalik m inim um darajada 
ikki b o ‘g‘in talaffuz qilinadi.
N u tq rivojlanishining bu bosqichida tovush talaffuzini t o ‘g ‘rilash 
tavsiya etilmaydi. Logoped bolalarning talaffuz im koniyatlariga e ’tiborsiz 
qarashi m um kin.
Biroq, nutq shakllanishining m a ’lum b ir bosqichlarida biz qaysi 
tovushlarga aham iyat bermasligim izga befarq em asm iz. M ,p (b) ,m(g) 
u n d o s h la r i h o s il b o ‘lish jo y ig a k o ‘ra b o s h q a u n d o s h la r b ila n
aralashm aganligi m aqsadga m uvofiqdir (biroq shart em as) m asalan "k" 
tovushi bilan barcha undosh tovushlar yum shoq va qattiqqa, jarangli va 
jarangsizga farqlanm ay qolishi m um kin.
Barcha til-tanglay oldi undoshlari (sh, j, ch, sh) bitta um um iy frikativ 
tovush, m asalan, yum shoq "s" bilan aralashishi m um kin. Sirg'aluvchi va 
shovqinlilarni qo‘pol ravishda aralashtirish ham raxsat etiladi. Sonorlarning 
yo ‘qligi qonuniyat hisoblanadi. A m m o nu tqn i tiklashning shu bosqichida 
yoq "y" tovushining mavjudligiga alohida e ’tiborni qaratish lozim. Bu 
tovushni oy, ay, ey diftonglariga taqlid qilish asosida osongina keltirib 
chiqarish m um kin.
Agar nutqning tovush buzilishlari m urakkab va bola hech b o ‘lm aganda 
tovushlarning taxm iniy artikuiatsiyasini ham egallay olm agan bo'lsa, u 
holda logopedik ish so'zlarni ritm ik-ohangli talaffuz qilish bazasidan 
boshlash lozim. Bolalar ohang musiqiy surati saqlangan m uhim so'zlam ing 
ayrim zaxirasi bilan qisqa frazali nutqni egallaganidan so'ng tovush talaffuzi 
korreksiyasi bo'yicha ish boshlanadi. U ch yoshli bolalar bilan bu ishni 
"chug'urlash so'zlari" m ateriali ustida boshlash m aqsadga muvofiqdir. 
Quyidagi logopedik usullardan foydalanish tavsiya etiladi: predm etlar 
yoki predm etli rasm larni nom lash; pred m etni olish, berish, uzatish va 
hokazolarni iltimos qilish; predm et yoki uning tasviri haqida logoped 
boshlagan jum lalarni tugallash; harakatlarni buyruq shaklida nom lash. 
Bolalar tom onidan o'zlashtirilgan so'zlarni k o 'p m arotaba gapirish m uhim
shart-sharoit hisoblanadi.