M. Y. Ayupova

Nutqni tushunishni rivojlantirish
Ikkinchi va uchinchi o 'q itish bosqichlarida tavsiya qilingan, nutqni 
tushunishni rivojlantirish b o 'y ich a vazifalar takrorlanadi. B olalarning ot 
va fe ’llarning gram m atik shakllarini, otlarning kelishik q o'sh im chalarin i, 
p redm etlarning ayrim belgilarini tushunishga e ’tib o r qaratiladi.
Bir nechta s o ‘zdan iborat gaplarni shakllantirish
T o 'rtin c h i bosqichdagi logopedik ish, bolalarning 3—5 so 'z d an iborat 
gaplar tuzishni o'rganishlariga qaratilgan. Bunda bo lalar fonetik jih atd an
to 'g 'ri, "xukmron" qo'shim chalar yordam ida so'zlar o'rtasidagi bog'liqlikni 
ifoda etishga o'rganishlari zarur. Kelishikli ko'm ak ch ilard an tuzilgan 
konstruksiyalarda b o lalar b arch a ko'm akchilarni tushirib qoldirishlari 
m um kin (talaffuz qilmaydilar). Savollar yordam ida logoped gapdagi so'zlar 
ta rtib in i to 'g 'r ila y d i, s o 'n g ra gap tu z ish d a b o lan in g fe ’lni tu sh irib
qoldirm asligini va uni otga m os holda son va shaxsda kerakli shaklda 
qo'llashini kuzatib turadi.
T o 'rtin c h i bosqichdan boshlab bolalarga so 'z o'zgartirish qoidalarini 
o'rgatish boshlanadi va bu logopedik ishning keyingi bosqichlarida ham
davom etadi.
Ot va fe’llarning gram m atik shakllarini shakllantirish faqatgina m a’lum 
so'z shakllarini qayta ishlash orqali am alga oshirilmaydi, balki qo'shim cha 
ravishda aynan bir so 'zn in g turli shakllarini taqqoslash ustida ham ish 
olib boriladi.
A ynan bir so 'z turli so 'z birikm alarida qanchalik k o 'p shaklga kirsa, 
b olalar to m o n id a n g ram m atik m ezonlarni va ona tilidagi bir b u tu n
g ra m m a tik tizim li o 'z la sh tirish sam araliro q kechadi. B iroq bun d ay
taqqoslash uchun m a ’lum lug'at boyligi va gram m atik taqqoslashning 
m a ’lum ketm a-ketligi bo'lishi zarur.
N u tq o n to g e n e z id a n k e lib c h iq ib , m a ’lu m s o 'z l a r z a x ira s i 
to 'p lan g an d a n so'nggina so 'z qoidalarini jadal ravishda o'zlashtirishni 
boshlash tavsiya etiladi: predm et nomlari 100—150 so'zdan kam bo'lmasligi 
va harakat nom lari 40—50 so'z atrofida bo'lishi zarur. B olalar diqqati 
so 'z n in g oxiriga qaratiladi. S o 'z o'zg artirish b o 'y ich a ishni shun day
so 'zlard a o'tkazish m aqsadga muvofiq: B unday so 'zlar o 'zin in g ohang- 
ritm ik su r’atini saqlab qolishi, y a’ni o'zgargan so 'zd a b o 'g 'in m iqdori 
saqlanib qolishi lozim. Bundan tashqari dastlab faqat so'z o'zgartirishning 
produktiv shakllari qo'llaniladi.
Agar topshiriq bajarishning birinchi bosqichlarida b o lalarning bir
505

---

so'zdan iborat javoblariga ruxsat etilsa, keyingi bosqichlarda boladan 
butun gapni (sintaktik stereotipdagi) uning to ‘g ‘ri gram m atik tuzilishi 
bilan gapirib berishi talab qilinadi. Shuni esda tutish lozim ki, nutqi to 'liq
rivojlanmagan bolalar uchun fe’lga bog'Iiq so'zni gram m atik to 'g 'ri tuzish 
m urakkablik qiladi.
Bolalar namoyish qilingan harakatlar, sujetli rasmlar, savollarga batafsil 
javo blar b o 'y ic h a g ap larn i q a n c h a k o 'p tu z sa la r sod da g a p la rn in g
gram m atik tuzilishini tezroq o'zlashtiradilar. Shu sababli m ashg'ulotlarda 
har qanday predm etli vaziyatlardan foydalanish tavsiya qilinadi. C hunki 
bu vaziyatlarda Kim? N im a? N im a qilyapti? N im a bilan? Q ayerda? 
Qayerga? va hokazo savollar berish m um kin.
M a sh g 'u lo tla rd a k o 'm a k c h i, sifat, ravish va o lm o sh la r u stid a
ishlanm aydi, chunonchi nutqning bu qismlari bolalarning faol nutqida 
o 'z o 'r n ig a eg a b o 'l i s h i e h ti m o ld a n h o li e m a s . K o 'm a k c h i li
konstruksiyalarda boladan faqat so 'z oxirini (fleksiyni) to 'g 'ri tuzish talab 
qilinadi, ko'm akchilarning o 'zi esa bunday bolalarda tushirib qoldirilishi 
yoki n o to 'g 'ri qo'llanilishi m um kin.
B utun logopedik ish jaray o n id a tovush talaffuziga ham e ’tiborn i 
qaratish lozim. O na tili fonetikasini shakllantirish tovush o'zlashtirishning 
ketm a-ketlikdagi tabiiy-fiziologik jarayoni singari tashkil qilinishi zarur. 
Shu sababli birinchi navbatda lab-labli