M. Y. Ayupova

Nutqni tushunishni rivojlantirish
Tavsiya qilinuvchi vazifalar bolalarni so'zlam ing ayrim gram m atik 
shakllarini farqlashga, sh u n in g d e k , jara n g lash i b o 'y ic h a y aqin yoki 
predm etli vaziyat bilan o'xshash so'zlarni farqlashga o'rgatishga qaratiladi. 
Dastlab bolalar tushunishda logoped savolining nutqiy kontekstidan m o'ljal 
oladilar. B olalar qiyinchiliksiz b a rc h a to p sh iriq la rn i tu sh u n ish n i va 
bajarishni o'rganib olganlaridan so 'n g , logoped sekin-asta barcha yordam
beruvchi so'zlarni olib tashlashi m u m k in va bolaga so 'zn in g alo hid a 
qismlaridagi turlicha jaranglanishga tayanib m o'ljal olish im koniyatini 
beradi. Agar bolalarda so'zlam ing gram m atik shakllarini farqlash qobiliyati 
aniqlansa, bunday ketm a-ketlikning zam rati bo'lm aydi.
Ikki bo‘g ‘inli sodda gaplarni shakllantirish
N utqning to 'liq rivojlanm aganligida, n utq rivojlanishining dastlabki 
bosqichlarida bolalarni p redm et va uning harakati o'rtasidagi gram m atik 
aloqani o'rnatishga o'rgatish birinchi darajali aham iyatga ega. Shu sababli 
bolalarni ikki so 'zdan iborat gaplar tuzishga o'rgatish zarur. Bu gaplarda 
ot-ega bosh kelishik, birlikda, fe’l — kesim esa 3-shaxs, birlikda, hozirgi 
zam on buyruq m aylida qo'Ilanilishi lozim .
Dastlab 2-shaxs birlikda, buyruq m aylidagi fe’llarni takrorlash tavsiya 
qilinadi.
Boshlang'ich davrida shunday fe’llar beriladiki, bunda aniqlik m ayli, 
3-shaxs birlikdagi shakllam ing hosil b o 'lish id a negiz o'zgarm aydi yoki 
o'zgarishlar sezilarsiz va bola u ch u n qulay bo'lad i. F e ’llarni b un d ay
tanlashda "d" tovushni "o'stirish” so dir bo'ladi: ber-berdi, ol-oldi, k o 'r- 
ko'rdi.
Ishlanayotgan gapdan oldindan harakat obyekti olib tashlanadi, chunki 
bolaning asosiy diqqatini fe’lga qaratish lozim . Bunga sabab bola fe’llam i 
goh tushirib qoldiradi, goh egaga m oslashtira olm aydi.
Ega va kesim li g a p larn in g b u n d a y ch e g ara la n g an h ajm i s u n ’iy 
ko'rinadi, chunki so'zlashuv nutqida bunday konstruksiyalar kam uchraydi. 
B undan tashqari, ko'pgina b o lalar uch va undan ortiq so 'zd an iborat 
gaplardan foydalanishlari m um kin. S hunday bo'lsa ham , diqqat aw al 
ega va kesimning gram m atik bog'liqligiga qaratilishi, so'ng ra esa gaplar 
hajmini kengaytirish m aqsadga m uvofiqdir.
Sodda, keng tarq a lm a g an gap larn i shak llantirish b o 'y ic h a ishni 
s o 'z la m in g b o 'g 'i n ta rk ib in i s h a k lla n tiris h va to v u sh ta la ffu z in i 
shakllantirish bo'yicha olib boriladigan ish elem entlari bilan birga olib 
borish m um kin. Ayrim bolalarda tovush talaffuzining shakllanm aganligi 
yaqqol ko'rinadi: Tovush talaffuzini to 'g 'rilash bo'yich a olib boriluvchi 
m uddatidan ilgarigi logopedik ish b a ’zi bolalarda nutqiy negativizm ni 
keltirib chiqaradi, chunki nutq rivojlanishining bu darajasida ular aniq
501

---

artikulatsion tuzilm alarni egallash ho latid a bo 'lm aydilar. Iloji b o 'lsa 
so 'z la rd a b o 'g 'in la rn in g o h an g -ritm ik su r’ati saqlanishi kerak. Agar 
so'zning uch bo 'g 'in li tarkibi bolagi m urakkablik qilsa, ikki b o'g'in lilar 
bilan chegaralanish m um kin. Bu bosqichda tovush talaffuzida turli xil 
kam chiliklar kuzatiladi.
S o ‘zlarning bo ‘g ‘in tarkibini shakllantirish 
O na tilini o'zlashtirishning turli bosqichlarida so'zlam ing b o 'g 'in
tarkibi ustida olib boriluvchi ish turlari murakkablashib, o'zgaradi. Dastlab 
lo g o p ed b o lad an so 'z qism i singari b o 'g 'in g a h ec h q an d a y ongli 
m unosabatni talab qilmaydi. Bolalar so'zlarni anglam agan holda bo'g'inga 
bo'ladilar va bo'lish jarayoni so'zlarni aniq bo 'g'inlab gapirishga asoslanib 
amalga oshiriladi. Bunda gapirish takt ostida qo'lni stolga ritm ik harakatli 
urib turish bilan bog'lanadi. Bu holda b o 'g 'in la r m iqdori bir vaqtning 
o'zida harakatlari bilan ritm ik tarzda uyg'unlashadi. B undan tashqari 
bolaga alohida qog'oz bo'laklari ko'rinishdagi b o 'g 'in ning ko'ruv tayanchi 
b e rila d i. L ogoped b o lag a s o 'z la m in g u zu n yoki qisq a b o 'lis h in i 
tushuntiradi. S o'z qancha uzun bo'lsa, b o 'g 'in ham k o 'p bo'lishini — 
qog'oz bo'laklarini ketm a-ket bir chiziqda terib ko'rsatadi. H ar bir bo'g'in 
(qog'oz) orasini ochib, nechta b o 'g 'in bo'lsa shuncha "chapak chalib" 
yoki takt berib bo'g 'in larn i aniqlashtiradi.
So'ngra logoped bola diqqatini qisqa so'zlarga qaratadi: gul (bir qog'oz 
bo'lagiga bir chapak), bog', non.
Keyinroq logoped bolaga so'zning har bir bo'g'iniga qanchadan chapak 
chalganiga qarab, bu so'zning uzun yoki qisqaligini aytib berishni taklif 
qiladi. Taqqoslash uchun bir bo'g'inli va u ch -to 'rt bo'g'inli so'zlar beriladi.
Logoped bolaga so'zni b o 'g 'in lab talaffuz qilish bilan bir vaqtning 
o'zid a h ar bir bo'g 'in g a qo'l harakatlari bilan takt berib turishni o'rgatadi.
Tovush talaffuzini shakllantirish 
Tovush talaffuzi ustida olib boriladigan ish so'zn ing b o 'g 'in tarkibi 
ustidagi ish bilan uzviy bog'Iiq. N u tq rivojlanishining past darajasiga ega 
bolalar uchun nutqning alohida tovushlarini ajratish va ularni alohida 
m a’no birligi sifatida anglash m urakkabdir. "Ona tilidagi tovushlar va 
ularning uyg'unlashuvini o'zlashtirish, so'zlarni o'zlashtirish vositasi orqali 
am alga oshiriladi: faqat tovushlarning b arqaror kom pleksi singari so 'zlar 
o'zlashtiriladi.
N u tq riv o jlan ish n in g bu d a ra ja sid a b o lag a s o 'z la rd a n alo h id a
tovushlarni ajratish, so'zning tovush tarkibini og'zaki tahlil qilish taklif 
qilinadi. B unday faoliyat b o lad an so 'z n in g to vu sh to m o n ig a ongli 
m unosabatda bo'lishni talab qiladi. Kichik yoshli bolalarga bu jarayon 
m u ra k k a b lik q ila d i. N u tq tik la n is h in in g bu b o s q ic h id a ja ra n g li 
undoshlarn ing jarangsizlanishi, yum shoq u nd osh to vu shlarn in g mos
502

---

keiuvchi qattiq tovushlaiga aralashtirilishi yoki alm ashtirilishi ehtim oldan 
holi emas.
B o‘g ‘inli m ashqlar ehtiyotkorlik bilan beriladi, chunki 3—4 yoshli 
b o lalar u c h u n b o ‘g ‘in hech n im an i bildirm aydi. H a r qalay b o 'g 'in li 
mashqlarsiz ham bo'lm aydi, shuning uchun ularni o'yin shaklida o'tkazish 
lozim.
Logopedik ish yakuni
U chinchi bosqich oxirlariga kelib bolalar ega va hozirgi zam on, aniqlik 
m ayli, 3-shaxs birlik va ko'plikdagi kesim ni m oslashtirishni o'rganishlari 
lozim . B unday kundalik so'zlashuv fe’llarining zaxirasi k o 'p bo'lm aydi, 
am m o ulardan ayrim larini bolalar b ir necha shakllarda to 'g 'ri qo'llashlari 
lozim : infm itivda, hozirgi zam o n , 3-shaxs, birlik va ko'plikdagi buyruq 
va aniqlik maylida.
S o 'zlam in g b o 'g 'in tarkibi ustidagi ish bolalarning ikki-uch b o 'g 'in li 
so 'zlam in g ritm ik -b o 'g 'in li su r’atini o'zlashtirishlari bilan yakunlanadi. 
N utqn i tushunish so'zlam in g ayrim gram m atik shakllarini, m urakkab 
bo'lm agan hikoyalarni, qisqa ertaklarni o 'z ichiga oladi.
O 'q itishning to 'rtin ch i bosqichi — bir n echta so'zlardan iborat gaplar.
Logopedik ta ’sir ko‘rsatishning asosiy vazifalari:
1. 3—5 so 'zd an iborat gaplarni gram m atik jih atd an to 'g 'ri tuzishga 
o'rgatish.
2. Ayrim ot va fe’llarni dastlabki mustaqil ravishda so'z o'zgartirishga 
o'rgatish.
3. M ustaqil nutqning oddiy k o 'nikm alarini shakllantirish.
Bu bosqich 3—4 so'zdan iborat gap lar tu za oluvchi bolalar bilan 
ishlashga m o'ljallangan. Bolalar nutqida ega (shaxs yoki predm et nom i) 
kesim i (fe’li) m os kelgan gaplar kuzatiladi.
Bolalarning faol lug'ati predm et belgilarini bildiruvchi so'zlar, ravishlar 
bilan to 'lib b o ra d i, am m o endi p aydo b o 'lg a n sifatlar agram m atik
qo'llaniladi. S o 'zlar m a’nosining noaniqligi xarakterli holdir: harakat 
nom lari p red m et nom lari bilan alm ashtiriladi, ayrim harakat nom lari 
o 'x sh a sh vaziyat b o 'y ic h a boshqalari bilan alm ashtirilad i (yozyapti- 
chizyapti) k o 'p in ch a "qilyapti" fe’li k o 'p g in a h arak atlar nom i o 'rniga 
qo'llanadi: "qizcha qor qilyapti" (qizcha qor o'ynayapti) "bola gul qilyapti" 
(bola gul ekyapti). Biroq o 'tg a n bosqichlarda gapdagi so 'z la r o 'z aro
b og'lan g an b o'lsa, bu bosqichda gapdagi roliga bog'Iiq ravishda so'z 
shaklini o'zgartirish qobiliyati paydo bo'ladi. S hunga k o 'ra ot va fe’llarda 
fleksiylar paydo bo'ladi. Bu fleksiylar ayrim hollard a til norm alariga mos 
keladi. A m m o k o 'p hollarda fleksiylardan n o to 'g 'ri foydalaniladi.
K o ‘p in ch a ot shakli dastlabki h o latid a q o lad i, m asalan "qayerga 
kelding" savoliga bola "bog'cha" deb javob beradi.
503

---

B o lalarn in g a n iq lik m aylidagi f e ’lla rn i h a ra k a t subyekti b ila n
moslashtira olishlariga qaramay, ular nutqida aniqlik mayli o ‘rniga infmitiv 
va buyruq mayli yoki bu shakllarning asosi q o ‘llanilgan gaplar k o ‘p 
kuzatiladi. K o ‘pincha, ega va 3-shaxs ko'plikdagi kesim ni m oslashda 
qiyinchilik tu g ‘iladi.
N u tq riv o jlan ish n in g bu d arajasin i o 'z ig a xos q o n u n iy a tla rin i 
egallashning boshlanishi sifatida xarakterlash m um kin. K uzatishlarning 
ko'rsatishicha, nutq rivojlanmaganligining og‘ir darajasida bolalar gapning 
sintaktik tarkibini o ‘zlashtira olm aydilar.
Y engilroq nutq kam chiligida kelishik qo'shim chalarini aralashtirish 
kuzatiladi.
Eslatib o ‘tam izki, nutqning norm al rivojlanishida besh yoshga kelib 
turlash qoidalari tam om ila o'zlashtirilib olinadi va son jihatdan ustunlik 
qilu v ch i q o ‘sh im c h a la r ilg ariro q o ‘z la sh tirila d i va k o 'p in c h a kam
qo'llanuvchi qo'shim chalar o 'rn id a ham paydo bo 'ladi. M asalan, otlar 
uchun bolalar nutqidagi "hukmron" q o 'sh im ch alar quyidagilardir: — ni 
(tushum kelishigi), — da (o'rin -p ay t kelishigi), — dan (chiqish kelishigi),
— ning (qaratqich kelishigi)
S huni ham eslatib o'tam izki, bola "hukm ron" shakllarning o 'zin i 
ham b ir vaqtning o'zid a o'zlashtirm aydi: m asalan, ko'plikdagi qaratqich 
kelishiga ju d a qiyinchilik bilan o'zlashtiriladi.
Rivojlanishning bu bosqichida bolalar ayrim ko'm akchilardan noto'g'ri 
b o 'lsa -d a , foydalana boshlaydilar: "koptokda o 'yn ash" (koptok bilan 
o'y n ash ), "chelak oldidan" (chelak ichidan).
M urakk ab lash g an n u tq shakllarida va m u rak k ab lash g an n u tq iy
m ateriallarda, m asalan, biron narsani aytib berish yoki hikoya qilishga 
urinish jarayonida agram m atizm lar m iqdori ortadi.
N utq rivojlanishining bu davrida, ayrim bolalarda gap tuzish uquvining 
rivojlanishga nisbatan so'zning b o 'g 'in tarkibini o'zlashtirish kechikadi. 
B unday hollarda bolalar nutqida gram m atik jih atd an fleksiylar to 'g 'ri 
q o 'lla n g a n so 'z li g ap lar va so 'z b irik m alari p ayd o b o 'la d i, am m o
so 'zlam in g b o 'g 'in tarkibi buziladi.
Lekin buning aksi ham bo'lishi m um kin. B unda bola so'zning b o 'g 'in
tarkibini oson o'zlashtiradi, gapning gram m atik tuzishni rivojlanishi esa 
kechikadi.
N utq rivojlanmaganligida nutqning tovush tom onini o'zlashtirish sekin 
va o'ziga xos kechadi. Bolalar hosil bo'lgan tovushlarni hosil bo'lish 
o 'rn i va artikulatsiya usuliga ko'ra o'zaro alm ashtiradilar. Bolalarda tovush 
talaffuzi kam chiliklari tu rlich a nam oyon b o 'la d i va tovush talaffuzi 
korreksiyasida buni hisobga olish lozim. B a’zi bolalarda ona tilidagi 
tov ushlarn i o'zlashtirish jarayoni norm al bolalarga nisbatan olganda 
sekinlashgandek tuyuladi. Boshqa bolalarda fonem alarni o'zlashtirish, 
sog'lom bolalar o'zlashtirishining ketm a-ketligiga m utlaqo m os kelmaydi.
504

---

B ir to v u sh n i b oshqasi b ila n alm ashtirish bu davrning xarak terli 
xususiyatidir. K o‘pchilik b o lalar barcha undoshlarni jarangsizlantiradilar.
"Y" tovushning yo'qligi, tovush talaffuzining keng tarqalgan buzilishlari 
ichiga kiradi.