M. Y. Ayupova

Debi! darajasidagi aqli zaif bolalarda nutq rivojlanishining о ‘ziga xos
xususiyatlari.
Aqli za if bolalar uchUn nutqning kech rivojlanishi xarakterlidir. Kuchli
orqada qolish nutqqacha bo ‘Igan davrdayoq kuzatiladi. Agar go ‘daklarda
chug‘urlash 4 oyligidan 8 oyligigacha m e ’yorida paydo b o ‘Isa, aqli z a if
bolalarda esa bu holat 12—24 oylikgacha bo ‘Igan davrda namoyon bo ‘ladi
(I.V. Karlin. M. Strazulla.)
Kassel, Shlezinger, M. Z eem anlar fikricha, aqli z a ifb o ‘lgan bolalarda 
birinchi so 'zlar 3 yoshdan paydo bo'ladi. I.V. Karlin va M. Strazullaning 
tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, bunday bolalarda birinchi so 'z la r 2,5 
yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan davrda paydo b o 'lar ekan (Bolalarda birinchi 
so'zlam ing paydo bo'lish m e’yori 10 oy dan 18 oyligigacha).
Aqli zaif bolalarda nutq rivojining sezilarli ortda qolishi iboraviy 
nutq paydo bo'lishida ko'rinadi. Bunda birinchi so'zlarni bayon qilish 
bilan iboraviy (birikm ani) nutq orasidagi oraliq vaqt ham , n o rm al 
rivojlangan bolalarga nisbatan uzoqroq bo'ladi.
Aqli zaif bolalarda nutqining rivojlanishni o'ziga xos tom onlari ko'plab 
m ualliflar tom onidan psixologik aspektda o'rganilgan (V .Petrova, M. 
Pevzner, I. Karlin, M. Strazulla, S. Borel — M ezonni, Shlezinger, M. 
Z eem an va boshqalar).
Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi
Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi logopediya doirasida M. Xvatsev, 
R .Y e. L evina, G .A . K ashe, D .I. O rlova, M .A . S av chen ko , Y e.F . 
Sobottovich, R .I. Lalayeva, K.K. Karlin to m o n id a n o'rganilgan. Bu 
tadqiqotlar natijasiga ko'ra yordamchi m aktabning boshlang'ich sinflarida 
aniq nuqsonlar 40-60% bolalarda kuzatilar ekan.
S .Y a . R u b in s h te y n n in g fik r ic h a , a q li z a i f b o l a l a r d a n u tq
rivojlanmasligining sababi "miya po'stlog'i faoliyatining zaifligi, barcha 
an aliz ato rlard a yangi differensial alo qalarn ing sekinlik bilan ishlab 
chiqilishidadir". N utqiy eshitish analizatorlari doirasida differensial shartli 
aloqalarning asta rivojlanishi m unosabati bilan aqli za if bola an ch a vaqt
432

---

n u tq tovushlarini ajrata olm ay d i, atro fd ag ilar aytgan so ‘zlarini aniq 
anglam aydi.
M otorikannng, shu ju m la d an , nutqiy m otorikaning rivojlanishi aqli 
z a if bolalarda sekinlik bilan kechadi. N utqiy harakatlarning aniqligi ikki 
tom onlam a nazorat orqali ta ’m inlanadi. Eshitish singari kinestetik nazorat 
h am noaniq b o ‘lib rivojlanadi.
Aqli za if bolalar nutq in in g o ‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish 
jarayonida 1. S.Ya. R ubishitey in (P sixologiya u m stv enn o o tstalogo 
shkolnika. -M .1 9 7 0 -S 1 0 6 .) V .G . P etrova ularning n utq buzilishlari 
sabablari hisoblangan k o 'p g in a faktorlar yig'indisini, ajratib, aqli zaif 
bolalar nutqining buzilishi va anom al rivojlanishning asosiy sababi bilish 
faoliyatining rivojlanm aganligidir, deb e ’tiro f etadi.
A nalitik-sintetik faoliyat darajasining pasayishi n utq tovushlarini 
differensiallashtiruvchi m urakkab psixik (ruhiy) faoliyat, fonem atik qabul 
qilishning buzilishida nam oyon bo'ladi. Bilish faoliyatining buzilishi tilning 
sem antik to m o n d an o'zlashtirishda qiyinchiliklarga olib keladi. Shuning 
u chun, aqli za if bolalar sem antik jih atd an m urakkab bo'lgan so'zlarni 
(m avhum , um um lashgan) va gram m atik shakllarni (m asalan, m aqsad va 
sabab, ergash gapli q o 'sh m a gaplar) qiyinchilik bilan egallaydilar.
A nalitik-sintetik faoliyatning um um iy ravishda rivojlanm ay qolishi 
s a b a b li, til u m u m la s h m a la rin in g s h a k lla n is h i, til q o id a la r in in g
o'zlashtirilishi m e’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan o'laroq, qiyinchilik 
bilan kechadi.
Atrofdagi olam haqidagi tasaw um ing cheklanganligi, nutqiy aloqaning 
zaifligi, qiziqishning yetilmaganligi, nutqiy m unosabatga bo'lgan talabning 
pasayishi aqli z a if bolalarda nutq rivojlanishining sekinlashishi bilan 
ifodalanadi. Bular bilan bir katorda ularda nutq buzilishlariga olib keluvchi 
boshqa faktorlar ham sabab bo'ladi, y a ’ni n u tq apparati tuzilishdagi 
kam chiliklar natijasida rinolaliya, m exanik dislaliya; bosh m iya p o 'stlo q
osti qism ining b a ’zi bo'lim larini zararlanishi okibatida yuz beradigan 
organik duduqlanish va dizartriya.