M. Y. Ayupova

s
va 
sh
423

---

tovushlarini eshitib farqlay olm asa, "soat” so ‘zini k o ‘p m arotaba o ‘qigan 
va yozgan bo'lsa , u holda "shoat" yozuvi optik jihatd an odatdagidek 
idrok qilinmaydi, bu esa uni xatolardan saqlaydi. Biroq kompensatsiyaning 
bu nday yuli bolaga optik obrazi yaxshi tan ish b o ‘lgan so ‘zlardagina 
m um kindir. B irinchi u chragan yoki kam tan ish so ‘zni yozishda z a if 
eshituvchi, tabiiyki, xatolardan butunlay holi b o ‘lm aydi. Bunday turdagi 
kom pensatsiya eshitilishi b o ‘yicha farqlanm aydigan tovushning optik 
jihatdan o'xshash h arf bilan belgilanishida ham m urakkablashadi.
K o‘rib chiqilgan disgrafiyalardan tashqari, fonem atik analiz va sintez 
buzilishida ham disgrafiya kuzatiladi. Bunday disgrafiya uchun so ‘zlarda 
harflarni tashlab ketish va o'rnini alm ashtirish, ortiqcha h arf qo'shish va 
boshqalar hisobiga so'zning tovush-bo'g'in tuzilishining buzish xarakterlidir.
Z a if eshituvchilar u ch u n b ir n e c h ta disgrafiya k o 'rin ish larin in g
uyg'unlashuvi xosdir.
Z a if eshituvchilarda disleksiya m uam m o si hozirgi vaqtga q ad a r 
o 'r g a n i l m a y k e l in m o k d a . 
U la r o r a s i d a f o n e t i k - f o n e m a t i k
rivojlanm aganlikka asoslangan fonem atik disleksiya birm u nch a keng 
tarqalgan.
Z a if eshituvchi bolalarni logopedik teksh irish n u tq buzilishining 
alom atlari va kechishini har tom onlam a va to 'liq aniqlashga yo'naltirilgan 
b o 'lish i lozim . Bu, korreksion t a ’sirn in g d ifferen siatsiy alash gan va 
e tio p a to g e n e tik aso slan g a n u su llarin i q o 'lla s h im k o n in i b eru v ch i 
differensiyalashgan diagnoz qo'yishni m aqsad qilib qo'yadi. Z aif eshituvchi 
bolalarni tekshirish jarayonida k o 'pincha sensor alaliyani za if eshitishdan 
farqlab olish ehtiyoji tug'iladi.
Z aif eshituvchilarning impressiv nutqini tekshirish singari, ekspressiv 
n u t q i n i h a r t o m o n la m a t e k s h i r i s h m u h i m d i r . A g a r n u tq
rivojlanm aganligidan tashqari eshitish funksiyasi holati bilan bevosita 
bog'Iiq bo'lm agan, nutqning qandaydir boshqa buzilishlari mavjud bo'lsa 
(m asalan, duduqlanish, rinolaliya va b o sh q alar), u h o lda tekshirish 
nom langan kam chiliklar alom atlarining ketishi bilan to'ldiriladi.
B archa bunday hollarda za if eshituvchilarni logopedik tekshirish 
norm al eshituvchi bolalarni tekshirishdan tu b d an farq qilmaydi. Asosiy 
o'ziga xoslik, bola eshitish funksiyasining nuqsonliligini hisobga olish 
m uhim ligi bilan o 'tk a z ish xarak terig a b o g 'Iiq . X usu san, teksh irish
davom ida, bolaning o'ziga taklif qilingan nutqiy m aterialni qanchalik 
eshitayotganligiga doim o e ’tiborni qaratib turishga to 'g 'ri keladi. Aks 
h olda ayrim vazifalar ularga tushunarsiz b o 'lib qolishi m u m kin , bu 
n o to 'g 'ri tashxisga olib keladi.
Yaxshi eshitishni ta ’minlash uchun quyidagilardan foydalaniladi: ovoz 
balandligini kuchaytirish; gapiruvchi bilan bolaning quloq suprasi orasidagi 
masofani qisqartirish; tovush kuchaytiruvchi asboblar (ko 'pin cha, indi­
vidual foydalanish uchun eshitish apparati).
*>
424

---

Eshitishning kuchli pasayishida vositalar kom binatsiyalangan bo'lishi 
m u m k in (m a s a la n , b i r v a q tn in g o ‘z id a o v o zn i b a la n d la tib , b o la 
qulog‘igacha b o ‘lgan m asofani qisqartirish).
Yaqqol ifodalangan nutq rivojlanganligiga ega za if eshituvchilar uchun 
tovushlarning eshituv differensiatsiyasi buzilishini tekshirish birm uncha 
m u h im d ir. B olalarda to v u sh larn i eshitish differensiatsiyasi h o latin i 
baholashda yo‘l q o ‘yiladigan xatolarni oldini olish m aqsadida, tekshirish 
jarayonida ko ‘ruv idrokining im konini chegaralash m aqsadida logoped 
yuzini ekran bilan t o ‘sishi kerak. Bu shartga rioya q ilinm asa, bola 
artikulatsion xususiyati bo 'y ich a tovushni farqlashi m um kin. Bu logoped 
to m o n id an nom langan "sim" — "shim" kabi so'zlarni xatosiz takrorlashga 
yordam beradi. Tabiiyki, bundam n o to 'g 'ri tush u n ch a hosil b o 'lad i, bu 
esa xato xulosaga olib keladi.
O g'zaki d iktantlarni o'tk azish d a ham k o 'ru v idrokini chegaralash 
lozim , biroq b u n d a ham z a if eshituvchilar yozuv jarayonida o 'zlarid a 
mavjud so 'z obrazlariga tayanishlari m um kin.
B olaning eshitish funksiyasi holati bilan bevosita bog'Iiq b o 'lm agan
nutq buzilishlarini z a if eshituvchilarda b arta raf etish, logopediyada qabul 
qilingan odatdagi usullar yordam ida olib boriladi. O 'ziga xos xususiyat, 
mavjud eshitish kam chiligini hisobga olish va individual yondoshuvni 
ta ’m inlashdan kelib chiqadi.
Lug'atni boyitish va m ustahkam lash va nutqning gram m atik qurilishini 
shakllantirish bo'yicha ish tizimi A .G . Zikeyeva, K .G . Korovina va boshqa 
m ualliflar ishlarida yoritilgan. Z a if eshituvchi bolani yangi so'z bilan 
tanishtirishda, uni to 'liq idrok qilishni ta ’m inlash lozim . Bunga so'zn i 
yetarlicha baland va aniq talaffuz qilish hisobiga erishiladi. X ususan 
so'znin g bir vaqtning o 'z id a (urg'usiz qism lari bilan bir xil) talaffuz qilish 
va bola diqqatini gapiruvchining artikulatsiyasiga qaratish va hokazolar 
ham shular jum lasidandir. Z aif eshituvchi o'quvchilarni yangi gram m atik 
shakllar bilan tanishtirishda ham shunday qoidalarga rioya qilinishi lozim.
Y u q o rid a tilg a o lin g an disgrafiya sh ak llari va to v u sh talaffu zi 
buzilishining sen sor shakllarini b arta raf etish u chu n m uhim shart-sharoit 
hisoblangan n u tq tovushlarining eshituv differensiatsiyasi, z a if eshituvchi 
bolalarga qiyinchilik bilan beriladi. U larda kuzatiluvchi tovush talaffuzi 
va yozuv buzilishlari, odatda, norm al eshituvchi bolalardagi bir turli 
buzilishlarga qaraganda birm uncha turg'unligi bilan farq qiladi. Xususan 
zaif eshituvchi bola tom onidan ilgari alm ashtirilayotgan tovushning to 'g 'ri 
artikulatsiyasi o'zlashtirilgandan so'ng ham , uning n utqida bu tovushni 
alm ashgan tovush bilan aralashtirish uzoq vaqtgacha saqlanadi. Bu tovush 
talaffuzi buzilishining sensor shakllarini b arta raf etishda, tovush talaffuzi 
kam chiliklarini korreksiyalash bo'yicha olib boriladigan ishning so'nggi 
bosqichini aralashuvchi tovushlarni farqlash bosqichini o'tkazishga k atta 
e ’tiborni qaratishni vazifa qilib qo'yadi.
425

---

Z aif eshituvchilarda u yoki bu tovushning (juft tovushlarni) eshitish 
differensiatsiyasini tarbiyalashning ko'pin cha butunlay imkoni bo'lm aydi. 
O g'zaki n utqda tovush alm ashtirishlarni va yozuvda mos keluvchi h arf 
alm ashuvlarini b arta raf etish, bunday hollarda, konpen sato r usullarni 
qo'llash hisobigagina erishish m um kin. Xususan og'zaki farqlanm aydigan