M. Y. Ayupova

F onetiko-fonem atik buzilishlar.
F o n e m a tik tiz im n in g n o rm a l fa o liy a t k o 'rsa tis h i b a rc h a n u tq
tovushlarining bexato eshituv differensiatsiyasi im koniyatini (akustik 
jihatdan yaqin tovushlarni qo'shg anda h am ) va ularning to 'g 'ri talaffuzini 
ko'zda tu tadi. F on etik tizim holatini xarakterlovchi bu ikki to m o n , erta 
paydo b o 'lg an za if eshitishda norm al shakilana olmaydi.
Z aif eshituvchilarda n u tq tovushlarini eshitish differensiatsiyasi, eng 
avvalo, ular tom onidan idrok qilinuvchi tovushlar chastotasi diapazonining 
chegaralanganligidan aziyat chekadi. B u n d an tashqari, bolalarda nutq- 
eshituv analizatorining m arkaziy b o iim id a analitik-sintetik faoliyatning 
ikkilam chi rivojlanm asligi kuzatiladi. Bu eshituv t a ’sirlovchilarining 
periferiyasidan kelib tushuvchi "sifatsiziik"dan kelib chiqadi (tovushlarni 
e sh itib id ro k q ilis h n in g b u tu n la y y o 'q lig i yoki u la rn in g b a r c h a
form antlarini ham idrok qilmaslik).
B irinchi darajadagi za if eshituvchi b olalar quloq suprasi yaqinida, 
odatdagi suhbat balandligidagi ovozda talaffuz qilingan 75% dan k o 'p
bo'lm agan undoshlarni farqlaydilar. B unda quloqdan 0,5 m masofadagi 
uzoqlikda undoshlarni farqlash 60% gacha pasayadi, 2 m m asofada esa 
h a tto 40% g ac h a farq lash im k o n iy a ti p a sa y a d i, b u n d ay sh a ro itd a
bog'langan nutqni idrok qilish im koniyati faqat nutqni to 'liq egallagan 
bolaning o 'z id a m avjud bo'lg an so 'z va iboralarning yaxlit obraziga 
tayanganligi sababligina sodir b o 'lad i. B unda bo la so 'z va iboradagi 
yetishm aydigan qism ini anglaydi (k o 'p in c h a xato anglaydi). Agarda bola 
m ukam m al nu tqqa ega bo'lm asa, bunday anglash im koniyati bo'lm aydi. 
Shu sababli b ir xil darajadagi (biroq n utqiy rivojlanishi turli darajada 
bo'lgan) zaif eshituvchi bolalar nutq tovushlarini turlicha payqaydilar. 
Aynan xuddi shu sabab tufayli bir xil darajadagi zaif eshitish holatida 
tovushlarni eshitish differensiatsiyasi holati birinchi b o 'lim o'quvchilariga 
qaraganda II b o 'lim o'quvchilarida nisbatan yom onroqdir. Biroq L.G . 
Param onova tadqiqotlariga muvofiq h atto z a if eshituvchilar m aktabining 
birinchi b o 'lim id a ham 78% dan k o 'p ro q yuqori s in f o'quvchilari 4 dan 
45 ju ftg a c h a u n d o sh to v u sh la rn i e sh itib fa rq lam ay d ilar. A yniqsa, 
sirg'aluvchi 5 va 
z
tovushlarini farqlash qiyin kechadi. Boshqa fonetik 
guruhga kiruvchi undosh tovushlarni eshitib farqlash birinchi b o 'lim
o'quvchilari u ch u n unchalik qiyinchilik tug'dirm aydi.
II bo'lim z a if eshituvchi o'quvchilari uchu n aynan sirg'aluvchi va
419

---

shovqinli tovushlarni idrok qilish birm uncha qiyinchilik tug'diradi. Bundan 
tashqari, toza akustik xususiyatlar, bu tovushlar talaffuzida nisbatan kech 
fa rq la n a b o s h la n is h id a n d a lo la t b e ra d i. Bu y e rd a n u tq h a ra k a t 
analizatorining nutq eshituv analizatoriga torm ozlovchi ta ’siri kuzatiladi.
D em ak, nutq tovushlarini eshitish differensiatsiyasining holati zaif 
eshituvchilarda, birinchi b o ‘lim singari II b o ‘lim xususiyatiga ko ‘ra 
shunday — u, bolalarning tovush talaffuzini m ukam m al o ‘zlashtirishini 
(keyinchalik yozuvni ham ) t a ’m inlay olmaydi.
Z aif eshituvchilarda tovush talaffuzining shakllanishi nutq eshituv 
analizatorining m ukam m al emasligi tufayli norm aga qaraganda m a’lum
miqdordagi kam chiliklar bilan kechadi. N utq eshituv analizatori n utq - 
harakat analizatoriga nisbatan o'zining "yetakchi roli"ni kerakli darajada 
amalga oshirolm aydi. U yoki bu nutq tovushini eshitib idrok qilish yoki 
uni o'xshash tovushlardan farqlab olish im koniyatining yo'qligi tufayli. 
Bola m ustaqil, bu tovushlarning to 'g 'ri artikuiatsiyasini ham egallay 
olm aydi. B un d an tash q ari, z a if eshituv chi bo lalard a n u tq h arak at 
analizatori qurilishi va faoliyatida buzilishlar bo'lishi m um kin va bu tovush 
talaffuzidagi kam chiliklarga asos bo'ladi.
T o v u sh ta la ffu z i b u z ilish i, ay n iq sa II b o 'lim z a if esh itu v c h i 
o'quvchilarida k o 'p uchraydi. Buning ustiga nafaqat undosh tovushlar, 
balki unlilar ham buziladi. Biroq, L .G . Param onovaning m a’lum otiga 
ko'ra, zaif eshituvchilar maktabi birinchi bo'lim ida, hatto yuqori sinflarida 
tovush talaffuzi kam chiliklari mavjud. II bo'lim zaif eshituvchilari singari 
bu yerda ham tovush talaffuzining polim orf buzilishlari holati ko'proq. 
Bunday buzilish tovushlarning ko'pgina fonetik guruhini qam rab oladi 
(har bir o'quvchiga 11 tadan n o to 'g 'ri talaffuz qiluvchi tovush to 'g 'ri 
keladi). Birinchi bo'lim eshituvchilarida nafaqat artikulatsiya jihatd an
murakkab tovushlar, balki, nisbatan artikulatsiya jihatdan oddiy undoshlar 
talaffuzi ham buziladi (lab-lab, lab-tish, til oldi tovushlari y a’ni 
t, d, n
va 
boshqalar). Birinchi b o 'lim d a II b o 'lim g a qaraganda unli tov ushlar 
talaffuzida kam chiliklar kam roq kuzatiladi. U ning asosida faqat nutq -
eshituv analizatori emas, balki bir vaqtning o'zida nutq -harakat analizatori 
ishining m ukam m al emasligi yotadi. Z aif eshituvchilarda tovush talaffuzi 
buzilishining uchta asosiy shaklini ajratib ko'rsatish m um kin:
1. 
N utq apparati sensor bo'lim ining yetishmovchiligida, ya’ni eshituv 
analizatorining to'liqsiz faoliyatida bir nu tq tovushini boshqasi bilan 
alm ashtirish xarakterli, ("gilos" o'rniga "giloz", "soat" o'rn iga "shoat"). 
T o vushlarni a lm a sh tirish g a q arag an d a u larn i b u zib talaffu z q ilish 
birm uncha kam kuzatiladi. Bu ularni boshqa tovushlardan aniq eshitib 
farqlash imkoniyatining yo'qligi yoki mos keluvchi tovush chastotalarining 
parsial tushishi tufayli, ularni eshitib idrok qilish im koniyatining butunlay 
yo'qligi bilan bog'Iiq. Tovush talaffuzi buzilishining sensor shaklida, nutq 
apparati m otor b o 'lim ining tuzilishi yoki ishlashida norm adan chetga
420

---

chiqish odatda kuzatilm aydi. Bolaning og‘zaki nutqida m avjud tovush 
alm ashtirishlar, o d atd a yozuvda ham mos keluvchi harflarni alm ashtirish 
ko'rin ishida aks etadi.
Z a if e sh itu v c h ila r m ak ta b in in g quyi sin fla rid a to vu sh talaffu zi 
buzilishining bunday shakllari odatda birinchi o ‘rinda turadi.
2. N u tq apparati m o to r b o ‘lim ining yetishm ovchiligi oqibatida, y a’ni 
artikulatsiya organlar tuzilishi yoki ishlashidagi kam chiliklar. Buzilish 
odatd a tovushlarni n o to ‘g ‘ri talaffuz qilish bilan ifodalanadi (tish aro "s" 
va boshqalar).
3. B ir vaqtning o ‘zida h am sensor, h am m o to r yetishm ovchilikka 
asoslangan tovush talaffuzi buzilishining aralash shakli. B unday hollarda, 
bir bolaning o ‘zida ayrim tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar o ‘xshash 
fonem alarni (
5
-г) eshitib farqlash im koniyatining yo'qligi bilan bo g‘liq 
bo'lsa, boshqa tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar artikulatsion apparat 
tuzilishi yoki ishlashidagi kam chiliklarga b og 'Iiq b o ‘ladi (m asalan, "r” 
tovushini buzilib talaffuz etish til yuganchasining kaltaligi sababli yoki 
tisharo "s" til uchi m ushaklarining falaji sababli). G o h id a b ir bolaning 
o ‘zida aynan bir tovushlarni buzib talaffuz etish, bir vaqtning o ‘zida 
ham m oto r, ham sensor kechadi. B unda m a ’lum tovushni talaffuz qilish 
uchun m uhim b o ‘lgan artikulatsion harakatlarni bajarish im koniyatining 
y o ‘qligi, uni ak u stik jih a td a n y aqin to v u s h la rd a n e sh itib fa rq lash
im koniyatining y o ‘qligi bilan q o ‘shilib keladi.
Z a if eshituvchi bolalarda tovush talaffuzi buzilishining aralash shakli 
ko‘p uchraydi.
D em ak, z a if eshituvchilarda fonetik-fonem atik buzilishlar, k o ‘pgina 
nutq tovushlarini eshitib farqlashdagi yaqqol ifodalangan qiyinchiliklar 
va k o ‘p hollarda m urakkab sensom otor buzilishiga asoslangan tovush 
talaffuzining p o lim o rf buzilishlarida nam oyon bo'ladi.