M. Y. Ayupova

Nutqning lug‘at va grammatik tizimini buzilishi.
E shitishning erta pasayishi va kuchli ifodalanishida, bolalarda lug 'at 
rivojlanishi norm adan shu darajada orqada qoladiki, ularning ko'pchiligi 
m aktabga faqat bir nechtagina chuqurlovchi so 'z bilan keladilar. Biroq, 
eshitishning yengil pasayishida ham za if eshituvchilarda nutqning lug'at 
to m o n i od atda buzilgan bo'ladi. L ug'at boyligining rivojlanm aganligi 
asosida jaranglashi bo'y ich a yaqin so'zlarni eshitib-farqlab idrok qilish 
im koniyatining yo'qligi va so'zning urg'usiz kism larini noaniq idrok qilish 
yotadi. Buning natijasida za if eshituvchi bola k o 'p in c h a so 'zn in g u rg'uli 
qism inigina o zm i-k o 'p m i aniq eshitib idrok qilish qobiliyatiga ega. Bu 
nutqning lug'at tom onini shakllanishi u ch un to'laq on li asos b o 'lib xizm at 
qila oladigan, eshituv obrazlarining "kesikligiga", noaniqligiga va yetarli 
tu rg 'u n emasligiga olib keladi.
R .M . Boskis, A .G . Zikeyeva, K .G . K orovina va boshqalar tadqiqotiga 
m u v o fiq , z a if e s h itu v c h ila r u c h u n lu g 'a t b o y lig in in g n ih o y a td a
421

---

chegaralanganligi xarakterlidir. R .M . Boskis b o ‘yicha, kundalik predm et 
va harakatlarni nom lashda 27,7 % zaif eshituvchi o'quvchilargina 80% 
to 'g 'ri javobni beradilar. Z a if eshituvchilar predm et belgilari nom ini ham
qiyinchilik bilan o'zlashtiradilar. C halg'ituvchi aham iyatga ega va kasbiy 
so'zlarni o'zlashtirish zaif eshituvchi bolalar uchun alohida qiyinchilik 
tug'diradi. K o'pincha bu so'zlar bir undosh tovushdan tuziladi, shu sababli 
bolalar tom onidan tushirib qoldiriladi.
Z aif eshituvchida, mavjud lug'at boyligining chegaralanganliti so'zlarni 
noaniq qo'llashga, olib keladi. Xususan, zaif eshituvchi bola nutqidagi 
stol so'zi uning lug'atida yagona "stol" so'zi b o 'lsa ham , ham stul, ham
kursi, ham o'rindik, ham o'tirishni belgilashi m um kin.
K o'rsatib o 'tilg an so'zlarn i noaniq q o 'llash k o 'p in c h a bir so'zni 
boshqalari bilan alm ashtirishda ifodalanadi. Xususan, R .M . Boskis quyida, 
zaif eshituvchilar uchun birm uncha xarakterli bo'lgan so'zlarni m a’no 
jihatdan alm ashtirish guruhlarini ko'rsatib o'tadi:
1. B utun predm et o 'rniga xarakterli belgini qo'llash. ("buva” o'rnig a 
"soqol").
2. M a’lum predm et bilan vaziyatli bog'lanuvchi boshqa predm etni 
nom lash ("m o'yqalam " o'rniga "bo'yoq").
3. Predm et o'rniga um um iy vaziyatni nom lash ("term om etr" o'rniga 
"og'riyapti", "dorixona”, "kasalman").
4. Vazifasi bo'y ich a o'xshash predm etni nom lash ("ilgak" o 'rniga 
" q u lf yoki "kalit").
5. M a’lum predm etga tashqi ko'rinishi bo'yicha o'xshash predm etni 
nom lash ("qo'lbola supurgi" o'rniga "m o'yqalam ").
6. M a’lum predm et bilan bog'Iiq harakatni nom lash ("stul" o 'rniga 
"o'tirish").
7. Predm etni belgilash uchun iboralarni qo'llash ("ilgak" o'rniga "eshik 
yopildi"). Keltirilgan barcha holatlar uchun so 'znin g sem antik birligiga 
a so sla n g a n , s o 'z n in g lu g 'av iy a h a m iy a tin i b u tu n la y a lm a sh tiris h
xarakterlidir.
Shu bilan bir qatorda K.G. Korovin, bunday bolalarda so'zning o'zak 
qismi saqlangani holda affikslarni aralashtirishni kuzatadi. Bu nafaqat 
semantik, balki so'zlam ing fonetik o'xshashligi bilan tushuntiriladi. Masalan:
1. Old qo'shim chalarni alm ashtirish (N o d ir yer topdi (chopdi).
2. Tushirib qoldirilgan old ko'm akchilar (M uzeyda baho (bebaho) 
asarni ko'rdik).
3. O rtiqcha ko'm akchilar.
Shubhasiz, bir so'zni boshqasi bilan majburiy alm ashtirishning bunday 
turlari, eng avvalo, zaif eshituvchi bolada u yoki bu vaziyatda unga kerakli 
bo 'lgan birm uncha to 'g 'ri so'zning yo'qligi bilan tushuntiriladi, y a ’ni 
lug'atning kam bag'alligi, shuningdek, so'zning gram m atik aham iyatini 
yetarli tushunm aslikdandir. Z aif eshituvchi bolalar uch un so'zning tovush-
422

---

bo ‘g ‘in tuzilishini q o 'p o l buzish xarakterlidir. Bu eshituv idrokining 
differensiatsiyalashm aganligi bilan izohlanadi. Bu buzilishlar kichik sinf 
o'quvchilari uchun xarakterli va eng avvalo so'zning urg'usiz qismlariga 
tegishlidir. Bu qism da ayrim tovushlar tu sh ib qoladi (ayniqsa, ketm a-ket 
keluvchi undoshlar), ortiqcha tovushlar q o 'shilad i yoki ular aralashadi. 
Ayniqsa, so 'z oxiri tez-tez tushib qoladi, k o 'p in ch a bu deyarli so'zning 
urg'uli qism igina qoladi ("m aktab" o 'rn ig a "tab"). Z a if eshituvchilar 
lu g 'a tin in g xususiyatlari sh u n g a g u v o h lik b erad ik i, lu g 'a t u larn in g
bog'langan nutqi uchun to 'laq o n li "qurilish m ateriali" bo 'lib xizm at qila 
olmaydi va oldindan ibora tuzilishining kam chiligini belgilaydi.
Z a i f e s h i t u v c h i l a r d a n u tq r i v o j l a n m a g a n l i g i n i n g m u h im
k o 'r in is h la r id a n b iri, a g r a m m a tiz m la rd a ifo d a la n u v c h i n u tq n in g
gram m atik qurilishini shakllanm aganligi hisoblanadi. S o'znin g to 'g 'ri 
gram m atik shaklini o'zlashtirishga eshituv idrokining noaniqligi to'sqinlik 
qiladi. B unda so 'z tugallanm alari z a if eshituvchilar tom o n id an noaniq 
idrok qilinadi. Bu esa so 'z orasidagi aloqani ifodalovchi asosiy vositalardan 
b irid ir va b u n d a y a lo q a la rn i ifo d a lo v c h i k o 'p g in a q o 's h im c h a , 
k o'm akchilarni eshitib idrok qilish im koniyatining yo'qligi ham asosiy 
to'siqlardan biri hisoblanadi. K o 'pgina z a if eshituvchilar uzoq vaqtgacha 
iborali n u tq n i egallay olm ay d ilar, u la r n u tq i o 'z a ro b o g 'lan m ag a n
so'zlardan tashkil topadi.
Z a if eshituvchilarda k o 'p in c h a s o 'z la m in g n o to 'g 'ri m oslashuvi, 
kelishik q o 'sh im c h a la rn i n o to 'g 'ri q o 'lla s h , k o 'm ak c h ila rn i tu shirib 
qoldirish, o rtiqcha ko'm akchilarni qo'llash va boshqa xatolar kuzatiladi. 
H ar xil turdagi agram atizm lar, hatto yuqori sin f o'quvchilari qiyinchilik 
bilan o 'zlashtiruv chi m urakkab gaplarni q o 'llag an d a yanada k o 'p ro q
kuzatiladi.
Z a if esh itu v ch ilarn in g yozm a n u tq i k o 'p h ollard a o g'zaki n u tq
kam chiliklarini aks ettiradi. U ning buzilishini shartli ravishda ikkita asosiy 
guruhga bo'lam iz:
1) q o 'p o l ag ram m atiz m , k o 'm a k c h ila rn i n o to 'g 'r i m oslash va 
qo'llashda, gapning birinchi va ikkinchi darajali bo'laklarini tushirib 
qoldirishda ifodalanadi va hokazo;
2) za if eshituvchilarda mavjud b o 'lg an q o 'p o l fonetik-fonem atik 
rivojlanmaganligi bilan bog'Iiq disgrafiya shakllarining borligi (akustik 
va artikulator-akustik disgrafiya).
Disgrafiyaning bu shakllari 1-P sin f o'quvchilarida, ayniqsa yaqqol 
nam oyon bo'ladi. Bu shakllarda: tovushlarni eshitish yoki eshituv-talaffuz 
differensiatsiyasining buzilishi yozuvda " su ra fd e k aks etadi. K o 'pgina 
bolalarda to v u sh larn i eshituv-talaffuz differensiatsiyasining buzilishi 
saqlanganida ham yozuvda mos keluvchi harflarni almashtirish bo'lm aydi. 
Bu k o n p en sato r usullar tufayli k o 'p in ch a so 'z la m in g ko'ruv obrazlarini 
beixtiyor eslab kolish tufayli sodir b o 'lad i. D em ak , agar bola