M. Y. Ayupova

2 . Fonem atik idrok (fonem alarning tabaqaianishi)ning buzilishi
asosidagi disgrafiya.
Fonetik jihatdan yaqin tovushlarga muvofiq harflarning alm ashinishida 
nam oyon bo'ladi. B unday paytda tovushlar og'zaki n u tq d a to 'g 'ri talaffuz 
etiladi. K o 'p in ch a quyidagi tovushlarni anglatuvchi harflar: shovqinli, 
jarangli va jarangsiz tovushlar, ular tarkibiga kiruvchi affikatlar (ch -t, 
ch-sh) alm ashtiriladi. Disgrafiyaning bunday turi undosh tovushlarni xatda 
n o to 'g 'ri bayon etish orqali vujudga keladi.
Fonem atik idrokning buzilishi asosida vujudga keladigan disgrafiya 
sensor alaliya va afaziya paytida ko'proq nam oyon bo'ladi. O g'ir holatlarda 
uzoq artik u lato r va akustik tovushlarni (1-k, b-v, p - n ) anglatadigan 
harflarning o 'rn i alm ashtiriladi. Bunday paytda aralash harflarga m uvofiq 
tovushlar talaffuzi m e ’yorli hisoblanadi.
B unday turdagi disgrafiyaning m exanizm lari haq ida yagona fikrga 
k e lin m a g a n . B u , o 'z n a v b a td a , f o n e m a tik id ro k j a r a y o n in in n g
murakkabligi bilan bog'liqdir.
3 . Til analizi va sintezi buzilishi asosidagi disgrafiya. 
U ning o 'z id a til 
analizi va sintezining turli ko'rinishlardagi buzilish: gap ning so'zlarga 
bo'linishi fonem atik h am d a bo'g'inli analiz va sintez yotadi. Til analizi
401

---

va sintezining rivojlanm ay qolishi yozuvda so‘z va gaplar tuzilishining 
buzilishda n am o y o n b o ‘ladi. F o n em atik analiz, til analizining eng 
m urakkab formasi hisoblanadi. Uning oqibatida so'zning tovush-harf 
tuzilishi buziladi.
Unga quyidagi xatoliklar xosdir: so'zlarni o'qishda undoshlarni tushirib 
qoldirish (diktant — "dikat", "shamol" — "amol"); unlilarni tushirib qoldirish 
(kitob — "ktob", doska — "dska"); harflarning o'rnini almashtirish (ruchka- 
u rc h k a, o lm a -o m la ); o rtiq c h a h a rfla rn i q o 's h is h (d o s k a -d o s ik a ), 
bo'g'inlarni tushirib qoldirish, o'rnini alm ashtirish, qo'shish (m ashina — 
m anashi) va hokazolar.
Yozuv jarayonini to 'g 'ri o'zlashtirish uchun bolada fonem atik analiz 
nafaqat tashqi nutq rejasi, balki ham m asidan burun ichki rejada, ta sa w u r 
bo'yicha shakllangan bo'lishi lozim.
F onem atik analiz va sintezning shakllanm agani oqibatida yozuvning 
buzilishi xususidagi m a’lum otlar R.Ye. Levina, N.A. N ikashina, D .I. 
O rlova, G .V . C h irk in a la rn in g ilm iy -ta d q iq o t ish la rid a a tro flic h a
ko'rsatilgan.