M. Y. Ayupova

D isleksiya tasnifi
D islek siy an i ta sn ifla s h aso sid a tu rli m e z o n la r y o ta d i: o 'q is h
buzilishining paydo bo'lishi, o'qish buzilishlarining ifodalanish darajalari 
(R. Bekker), o'qish aktida ishtirok etuvchi analizator faoliyatining buzilishi 
(O.A. Tokaryova) u yoki bu psixik funksiyalarning buzilishi (M .Ye. 
Xvatsev, R.V. Levina va boshqalar), o'qish jarayoni operatsiyalarining 
hisobga olish (R .I. Lalayeva).
O 'qish buzilishlari paydo bo'lishiga k o 'ra ikki turga ajratiladi: lit­
eral — harflarni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklar yoki qobiliyatsizlikni 
nam o y o n b o 'lish i, verbal — so 'z la rn i o 'q ish d ag i q iyin chilig i bilan 
nam oyon bo'ladi.
R. Bekker o'qish buzilishlarining turlari juda ko'pligini qayd qiladi 
va ularni quyidagi turlarga guruhlash m um kin deb hisoblaydi: tu g 'm a 
so'z ko'rligi, disleksiya, bradileksiya, legasteniya, o'qishning tu g 'm a zaifligi. 
Ushbu tasn if asosida disleksiya patogenizi va uning nam oyon bo'lishi 
darajalari yotadi.
O.A. Tokaryova o 'q ish buzilishlari tasn ifini birlam ch i buzilgan 
analizatorlar bilan bog'lab ko'rsatadi (eshitish, ko'rish yoki harakat) va 
shunga asoslangan holda disleksiyaning quyidagi shakllarini ajratadi: 
akustik, optik va m otor.
O 'q ish jarayoni operatsiyalarining buzilishining hisobga olib R.I. 
Lalayeva disleksiyani quyidagi shakllarini ajratadi: fonem atik, sem antik, 
agram m atik, m nestik, optik, taktik.
F o n e m a tik d is le k s iy a — f o n e m a tik s is te m a f u n k s iy a s in in g
rivojlanmaganligi bilan bog'liqdir.
F onem atik sistem a funksiyasining shakllanm aganligini hisobga olib, 
fonem atik disleksiyani ikki shaklga ajratish m um kin.
B ir in c h i s h a k l — o 'q i s h n i n g b u z ilis h i f o n e m a t i k id r o k n i 
rivojlanmaganligi bilan bog'Iiq. B unda harflarni o'zlashtirishda bir q ato r 
qiyinchiliklar paydo bo'ladi. Shuningdek, akustik va artiku lato r jih atd an
o'xshash tovushlar (b-p, d-t, s-sh, j-sh) alm ashtiriladi.
Ikkinchi shakl — o'qishning buzilishi fonem atik analiz funksiyasining 
rivojlanm aganligidan kelib chiqadi.
Disleksiyaning bu shaklida o'qishda quyidagi xatolar kuzatiladi: harfiab 
o'qish, so'zning to v u sh -b o 'g 'in tuzilishining buzilishi.
S em antik disleksiya — texnik jihatdan to 'g 'ri o'qilgan so 'z , gap, tekst 
m azm unining tushunishni buzilishi bilan xarakterlanadi. B unda bola

---

o ‘qigan so ‘ziga m os rasm ni k o ‘rsata olm aydi. 0 ‘qigan m atn yuzasidan 
berilgan savollarga javob bera olmaydi.
A g ra m m a tik disleksiya — n u tq n in g g ra m m a tik to m o n i h a m d a
m orfologik va sintaktik um um lashtirishning rivojlanm aganligi oqibatidir.
Mnestik disleksiya — h am m a harflarni o ‘zlashtirishdagi qiyinchiliklarda 
nam oyon b o ‘ladi. M nestik disleksiya tovush va h arf o ‘rtasidagi o ‘zaro 
bog‘liqlikning va nutqiy xotiraning buzilishi natijasida kelib chiqadi.
O ptik disleksiya — grafik jih atd an o'xshash harflarni o'zlashtirishdagi 
qiyinchiliklar natijasida kelib chiqadi.
Taktil disleksiya — k o ‘r bolalarda kuzatiladi. U ning asosida Brayl 
alifbosidagi harflarni taktil qabul qilish orqali ajratishdagi qiyinchiliklar 
yotadi.
M.V. Xvatsev disleksiyani quyidagicha tasniflaydi: fonem atik, optik, 
sem antik va m enstik. U ning fikricha, bolalarda k o 'p ro q fonem atik va 
optik disleksiya kuzatilar ekan.
Fonem atik disleksiyada bolalar 2—4 yil davom ida ham to 'g 'ri o 'qishni 
o 'r g a n a o lm a y d ila r. U la r ay rim h a rfla rn i ju d a q iy in c h ilik b ila n
o 'zlashtiradilar va ularni b o 'g'inlarga, so'zlarga qo'shib o 'q iy olm aydilar. 
Ba'zi bo lalar harflarni qiyinchiliksiz o'zlashtiradilar, lekin b o 'g 'in va 
so'zlarni o 'qish jarayonida k o 'p xatoliklarga yo'l qo'yadilar. Buni m uallif 
fonem atik eshituvni yaxshi rivojlanmaganligi deb ko'rsatadi.
Bolalar o 'qish jarayonida tovushlarni aniq talaffuz qilm aydilar va 
o'xshash tovushlarni bir-biridan ajrata olmaydilar.
O p tik d islek siy a b o la la r yozilish i jih a td a n o 'x s h a sh h a rfla rn i 
alm ashtiradilar. Bolalarda ko'ruv analiz sintezi va fazoviy ta sa w u rla r 
buzilgan b o 'lad i. O ptik disleksiyada bolalar shakli va yozilishi bilan 
o'xshash harflarni (t-p , sh-i, 1-m, ye-v) alm ashtiradilar.
H a rf e le m e n tla rin i fa zo d a joylash u v ig a k o 'r a o 'x sh a sh h a rfla r 
alm ashtiriladi: ye-z, b -d , t-sh.
M n e s tik d is le k s iy a h a r f va to v u s h o 'r ta s id a g i b o g 'l a n i s h n i
rivojlanm aganligi yoki buzilishi bilan xarakterlanadi.
S em antik disleksiya texnik jih atd an to 'g 'ri o'qilgan m atn m a ’nosi 
tushunarsiz bo'lishi bilan xarakterlanadi.