M. Y. Ayupova

Fonem atik analiz va sintezni rivojlantirish
"F onem atik analiz" atam asi bilan ham oddiy, ham d a m urakkab 
shakldagi tovushlar analizini belgilaydilar. Oddiy shakldagi ko'rinish bu 
so 'zlar tarkibidagi tovushlarni ajratishdir. V.K. Orfmskiy m a’lum otiga 
ko'ra, bu shakl maktabgacha yoshdagi bolalarda paydo bo'ladi. M urakkab 
shakldagi ko'rinish bu so'zlardagi birinchi va oxirgi tovushlarni ajratib 
olish va tovush o'rnini (so'z boshida, o 'rtasida, oxirida) aniqlashdan 
iborat. Eng m urakkab ko'rinish, bu so'zlarda tovushlar ketm a-ketligi, 
tovushlar soni, boshqa tovushlarga nisbatan o 'rn in i (qaysi tovushdan 
keyin kelyapti, o'zidan oldin va keyin qaysi tovush kelyapti) aniqlashdir.
Tovushlar analizining bu shakli maxsus o'q itish jarayonida amalga 
oshiriladi.
F o n em atik analiz va sin tezn i rivo jlan tirish d a olib bo riladigan
406

---

logopedik ishlarda tovush analizining ko'rsatilgan shakllarini on togenezda 
shakllanishi izchilligini hisobga olish lozim .
Olib boriladigan ish quyidagi davrlarni o 'z ichiga oladi:
1 
-davr — fonematik analiz va sintezni yordam chi vositalar va harakatlar 
asosida shakllantirish.
Ish dastlabki yordam chi vositalar: so 'zn in g grafik sxemasi va fishkalar 
yordam ida o'tkaziladi.
2-davr — nutqda tovush analizini shakllantirish. B unda so 'z aytiladi 
so 'n g so 'z d an birinchi, ikkinchi, uchinchi va boshqa tovushlar aniqlanadi 
ham da ular soni belgilanadi.
3 -d a v r — fo n e m a tik a n a liz n i a q liy fa o liy a tid a s h a k lla n tiris h . 
O 'q uvchilar so'zlarni nom lam ay va eshitib idrok etm ay faqat ta s a w u r 
asosida tovushlar soni va ketm a-ketligini aniqlaydilar.
Taxm iniy topshiriqlar:
I. 3,4,5 tovushdan iborat so 'z o 'y lab topish.
II. Aytilishi (nom i) 4 yoki 5 tovushdan iborat bo 'lg an rasm larni 
ajratib olish.
III. R asm ning nom idagi (rasm aytilm aydi) tovushlar soniga m os 
bo'lgan raqam ni ko'rsatish.
IV. R asm larni tovushlar soniga qarab ikki qatorga ajratish.
M urakkablashtirish tam oyili fonem atik analiz shakllarini va nutq
m ateriallarini murakkablashtirish orqali amalga oshiriladi. Tovush analizini 
shakllantirish jarayonidan so'zning fonem atik qiyinchiliklarini hisobga 
olish zarurdir.
B uning uchun yozm a ishlardan keng foydalaniladi.
S o 'zlam in g fonem atik analizni m ustahkam lashga oid taxm iniy ish 
turlari:
1. S o'zlarda tushirib qoldirilgan harflarni qo'yish: n к; к tob; ba iq; 
qu sh.
2. Berilgan tovush so'zning boshida, o'rtasida, oxirida kelgan so'zlarni 
(randa, archa, anor) tanlash.
3. K esm a harflar asosida so'z tuzish, m asalan: ona, bola, lola, ruchka 
va boshqalar.
4. 
G apdan m a ’lum sonli tovushlar ishtirok etgan so'zlarni tanlash, 
og'zaki aytish va yozib qo'yish.
5. B o 'g 'in g a turli sondagi tovushlarni qo'shib borib, so 'z hosil qilish.
M asalan: