M. Y. Ayupova

Agramm'itik disleksiya va disgrafiyani bartaraf etish
A gram m atik disleksiya va disgrafiyani b arta raf etish vazifalari: bolada 
m orfologiya va sintaktikani um um lashtirish, so'zn ing m orfologik tarkibi 
va gapning tuzilishi haqidagi tasaw urlarni shakllantirishdir. Ishning asosiy 
yo'llanm asi: gap tuzilishini aniqlash, so 'z o'zgarishi va so 'z yasalish 
vazifalarini rivojlantirish, bir o'zakli so 'zlar va so 'zlam in g morfologik 
tuzilishi ustida ishlash.
T iln in g m o rfo lo g ik tu z ilis h in i o 'z la s h tir is h g ap tu z ilis h in in g
o'zlashtirish bilan cham barchas bog'liqdir. G a p ustida ishlashda uning 
tuzilish jihatd an murakkabligi, ontogenezda uning turli tip da hosil bo'lish 
ketm a-ketligi hisobga olinadi. G ap ustida ishlash quyidagi rejalar asosida 
am alga oshiriladi:
1. Ikki tarkibli gaplar, bu bosh kelishikdagi o tlar va hozirgi zam on 3- 
shaxs fe’llarini o 'z ichiga oladi.
2. Boshqa ko'rinishdagi ikki tartibli gaplar.
3. 3-4 so 'z d an iborat bo'lgan yoyiq gaplar. M asalan: B ahor ko'rkam
fasl. D alad a paxta terim i boshlandi. Birinchi sentabr — m ustaqillik kuni.
K eyinchalik m urakkab tipdagi gaplar ustida ishlanadi. Bolalarning 
gap tu zsh id a sxem alar tashqi tayanch sifatida k atta aham iyatga ega. 
Bolalarga oldin ko'rgazm ali sxema yoki fishkalar b o 'y ich a gap tuzish 
m etodi tushuntiriladi.
M asalan: qizcha gul uzayotgani haqida rasm ta k lif qilinadi. Savollar 
yordam ida subyekt (ya’ni kimligi) aniqlanadi, predikat so 'z (ya’ni nim a 
qilyapti), harakat obyekti (nim a?). H ar bir ajratilgan so 'z fishka bilan 
belgilanadi.
F ishkalar rasm ustiga qo'yiladi, masalan: qiz-
fishka bilan, gul fishka bilan, uzyapti bilan belgilanadi.
Bolalarga rasm ga qarab sxema bo'yicha gap tuzdiriladi.
K eyin fishkalar boshqa rasmlardagi tasvirga qo'yiladi.
M asalan : B ola uy rasm ini chizayotganligi, sigir o 't yeyotganini 
tasvirlangan rasmlar.
H a r b itta rasm bo'yicha bolalar fishkalarga tayangan holda m ustaqil 
gaplar tuzadilar.

---

Keyinchalik h ar xil grafik sxem alar tak lif qilinadi:
1. 3 ta so'zdan tashkil topgan gap: qizcha kitob o'qiyapti. Bola itnil 
silayapti.
2. T o ‘rt so'zdan tashkil topgan gap: qiz ko'ylagini dazm ol qilyapti. 
G rafik sxem alar yordam ida kuyidagi topshiriqlar beriladi:
a) berilgan grafik sxema bo'yicha gap tuzish;
b) gapni tegishli sxema bo'yicha yozdirish;
d) berilgan grafik sxema bo'yicha m ustaqil gap o'ylab topish;
e) berilgan sxemaga qarab, um um lashtiruvchi aham iyatga ega bo'lgan 
so'zni topish.
U m um lashtiruvchi m a’noga ega bo'lgan analogik gap o'ylab topish 
taklif qilinadi. Masalan: kim dir qandaydir harakat bajarayotganligi haqida 
ikki so'zdan iborat gap o'ylab topish vazifasi beriladi.
Savollarga javob berish, mustaqil gap tuzish kabi topshiriqlar berish 
lozim.
G ap ustida ishlash jarayonida analogik gaplar berish kerak. H a r bir 
o'qilgan gap savollar yordam ida analiz qilinadi, gapdagi so 'zlar orasidagi 
gram m atik bog'lanishlar aniqlanadi va m ustahkam lanadi.
S o'z o'zgartirish bo'yicha quyidagi vazifalar beriladi.
1. Aralashtirib berilgan tayanch so 'zlar bilan gap tuzish.
2. G apda tushirib qoldirilgan so'zlarni joyiga qo'yish.
3. G apni predm etli rasm yordam ida to 'ldirish. Tugallanm agan gap 
va rasm taklif qilinadi.
4. Predmetli rasmlar yordamida berilgan otni birlikdan ko'plik shakliga 
turlash.
5. Ravishning qaratqich kelishigida ko'plikda turlash.
6. Berilgan gap konstruksiyasi bo'yicha harakat bajarish.
Masalan: qalam ni kitobni ustiga qo'y, tagiga qo'y, orasiga q o 'y va
h.k.
7. Bajarilgan harakat bo'yicha gap tuzish. M asalan: logoped harakat 
bajaradi, bolalar nim a harakat bajarganligini aytadilar.
8. Berilgan o 'tg an zam on fe’lini hozirgi zam o n fe ’liga aylantirish.
9. T o'liq va to'liqsiz fe’lni faol va passiv nu tq da farqlash.
10.Ot va sifatni ko'plikda, birlikda kelishiklarda ifodalash.
S o'z yasash funsiyasini shakllantirishda quyidagi vazifalar beriladi: 
tayanch so'zlar, rasm lar bo'yicha otni kichraytirish-erkalatish shaklida 
ifodalash (o ‘y -o ‘ycha).
S o'z o'zgartirish va so'z yasash funksiyalari oldin passiv, keyin faol 
nutqda ifodalanadi.
Shunday hollar bo'ladiki, semantik disleksiya alohida so'zlarda uchrasa 
u n d a tovush-bo'g'in sintezini shakllantirish lozim.
1. 
Tovushlarni alohida talaffuz qilib, so 'zn i o'qish. M asalan: O -S - 
M -O -N ; D -A -F -T -A -R ; K -I-T -O -B .
410

---

2.. B o‘g‘inlarga ajratib berilgan so‘zni q o ‘shib o'qish: (T O -V U Q , 
K A -PA -LA K ).
3. Tartibsiz berilgan bo‘g ‘inlardan so ‘z yasash. (-S H I-M A , -N A )
4. B o‘g‘inlarga ajratib yozilgan b u tu n gapni q o ‘shib o ‘qish. B U ­
G U N O B -H A -V O JU -D A YAX-SH1. B O G ‘-D A C H I-R O Y -L I G U L - 
LAR O -C H IL -D I.
Bir vaqtning o ‘zida o ‘qilgan so'z gap yoki m atnn i tushunish ustida 
ish olib boriladi:
1. S o‘zning o ‘qish va shu so‘zga m os rasm ni ko'rsatish.
2. S o‘zni o ‘qib, harakat bajarish.
3. S o‘zni o ‘qish va savolga javob berish.
4. G apni o 'q ish va unga m os rasmni ko'rsatish.
5. M atn ichidan berilgan rasm ning m azm uniga m os gapni topish.
7. G apni o'qish va uning m azm uniga qarab savollarga javob berish.
Sem antik disleksiyani b artaraf etishda m uhim o 'rin n i lug'at ustida ishlash 
egallaydi. L ug'atni aniqlash va boyitish ustidagi ish o 'q ilgan so 'z , gap 
yoki m atn ustida ishlash jarayonida olib boriladi. Quyidagi topshiriqlardan 
foydalanadi:
1. G apdagi alohida so'zlam ing sinonim ini topish (quvnoq-xursand).
2. Q aram a-qarshi m a’noga ega bo'lgan so'zlarni topish (Issiq-sovuq, 
kasal-sog').
3. Q a ram a-q arsh i m a ’nodagi so 'z la rn i ifodalab gapni to 'ld irish : 
D aryoda suv sovuq, choynakda esa issiq.
4. Bir q an c h a p re d m e tla rn i b itta u m um iy so 'z bilan ifodalash: 
M asalan: qoshiq, kosa, pichoq bularni bir so 'z bilan nim a deym iz?
5. Bitta um um lashtirib berilgan so'zga oid predm etlarni nom lash.
6. H arakatni bildiruvchi so'zlarni topish.
a) N im a qanday harakat qiladi? T oshbaqa em aklab yuradi, baliq 
suzadi, qurbaqa sakraydi, qush uchadi kabi;
b) N im a qanday ovoz chiqaradi?
Q urbaqa qurillaydi, m ushuk miyovlaydi.
7. Predm etlarning rangini, shaklini, hajm ini aniqlash.
8. P redm etning nom ini aniqlash.
Sem antik disleksiyani b artaraf etishda lug'at ishi m uhim aham iyatga 
ega. L ug'atni boyitish va aniqlik kiritish va asosan o'qilgan so'zlar, gaplar, 
m atn ustida ishlash jarayonida olib boriladi.