M. Y. Ayupova

0 ‘qishning psixologik akti. Normada o ‘qishni o ‘zlashtirish jarayoni
O 'qishning buzilish m uam m osini tanqidiy tahlili, avvalambor norm ada 
o 'q is h ja ra y o n in in g m u rak k a b psixo fizik tu z ilis h in i tu sh u n ish va 
bolalarning o'qish m alakalarni o'zlashtirish xususiyatlariga asoslanishi 
kerak.
O 'qish — m urakkab psixofiziologik jarayon. O 'qish jarayonida ko'rish, 
nutq-harakat, nutq-eshitish analizatorlari ishtirok etadi. Bu jarayon asosida 
"analizatorlarning m urakkab o 'zaro harakat m exanizm lari va ikki signal 
sistem asining vaqtinchalik aloqasi" yotadi, deb yozadi B.G. Anonev.
O 'qish yozm a nutqning bir turi bo'lib, og'zaki nutqqa qaraganda 
kech va (murakkab) qiyin o'zlashtiriladi. Y ozm a nutq og'zaki nutq asosida 
sh a k lla n a d i. Y o zm a n u tq n in g m u rak k ab s h a rtli re fle k to r alo qasi 
shakllangan ikkinchisi signal sistemasi (og'zaki nutq) bilan birlashadi va 
uni rivojlantiradi. Y ozm a nutq jarayonida eshitgan, ko'rilgan va talaffuz 
qilingan so'zlar o'rtasida yangi aloqalar tiklanadi. Agar og'zaki nutq asosan 
nutq harakat va nutq-eshitish analizatorlarining faoliyatida vujudga kelsa, 
yozm a nutq esa "eshituv m o to r em as, balki k o 'ru v -e sh itu v m o to r 
qurilm asi" bo 'lib hisoblanadi. Y ozm a n utq og'zaki n utq n in g k o 'ruv
shaklidir. Yozma nutqda aniq grafik belgilar, og'zaki nutqdagi so'zlam ing 
tovush tuzilishi, tovushlarni tasavvurda grafik tasviri, ya’ni harflarni 
bildiradi.
Shunday qilib, o'qish o'zining psixofizik m exanizm i bilan og'zaki 
nutqqa qaraganda birm uncha m urakkab jarayondir. O g'zaki va yozm a 
nutq bir-biri bilan o 'zaro aloqada rivojlanadi.
O 'qish ko'rish idroki orqali harflarni bilish va farqlashdan boshlanadi. 
Shu asosida harflarni m a ’lum tovushlarga m os kelishi yuzaga keladi. 
N ihoyat so'zning tovush shakli va uning m azm un o'qilayotgan m atnni, 
gapni tushunishni vujudga keltiradi. Shunday qilib, o 'q ish jarayon ida 
ikkita shartli tom onini belgilash mumkin:
1. Texnik (ko'ruv obraz yozilgan so'zning talaffuziga mos kelishi).
2. M azm uni, ya’ni bu o'qish jarayonining asosiy maqsadi hisoblanadi. 
Tushunish so'zning tovush shakli va uning m a’nosi bilan bog'lanishi 
asosida ruyobga chiqadi. O 'qish jarayonining m ana shu tom onlari o'rtasida 
ajratib bo'lm as aloqa mavjud.
O 'qilayotgan gapni m a’nosini tushunish jarayoni idrokning holati 
bilan aniqlanadi.
K atta kishilar o'qish jarayonida o'qilganlarning m a’nosini avtom atik 
tarzda anglaydilar. Lekin bu avtom atlashgan o 'q ish savodga o'rganish 
operatsiyasi jarayonida m urakkab va k o 'p qirralidir. Texnik to m o nn in g 
murakkabligi kishining o 'qish jarayonidagi k o 'z harakatining tahlilida 
aniq nam oyon bo'ladi.
Yaxshi o'qiydigan kishining ko'z harakati bir nuqtadan boshqa nuqtaga

---

tez sur’atd a o ‘tadi. 0 ‘qish jaray o n id a harakat faqat oldingga (o ‘ngga) 
bo‘lm ay, balki orqaga harakat ham b o ‘ladi. A w algi idrokka qaytganda, 
orqaga harakat regressiya nom ini oladi. 0 ‘qish jara y o n id an o ‘qilgan 
so'zning idroki flksatsiya paytida qatorda ko‘z harakatining to 'x tash id a 
sodir bo'ladi. O 'qish jarayonida ko'z harakatining qatorida 12-20 m arta 
uzoq m u ddatli to 'x tay d i. Q atorda to'x tash soni turlich a b o 'lad i, ular 
so 'z la m in g yoki qatordagi harflarning soni bilan bog'Iiq b o 'lm ay d i. 
Ko'zning fiksatsiyasi so 'zlar orasida va so'zning o'rtasida bo'lishi m um kin. 
T o'xtash soni so'zning tuzilishi, so 'zlar qanchalik tanishligi, so'znin g 
to'g'ri yoki boshqa m a’noda qo'llanishiga bog'Iiq holda o'zgarishi m um kin.
Regressiyaning soni va davomiyligi o'qilayotgan m atnning qiyinlik 
darajasiga bog'Iiq holda o'zgaradi.
M asalan: badiiy m atnni o 'q ish jarayoniga qaraganda m urakkab ilmiy 
m atnni o 'qishda regressiyaning soni nisbatan k o 'p bo'ladi.
O 'q ish jarayonida malakali o'qiydigan kishi harfni em as, balki so 'zlar 
yoki so 'z la r guruhini idrok etadi. O 'qishning tezligi va ko 'ru v idrokini 
aniqligi, so 'zn in g uzunligi, harfning grafik chizgilari, harfni tuzuvchi 
elem entlariga bog'Iiq bo'ladi. M alakali o'quvchi h ar bir harfni o'qim aydi. 
B undan tashqari o'quvchi so'zni bilishdan oldin o 'q ib chiqilgan m atn 
qismining m azm uniga, m a’nosiga tayanadi. Shunday qilib, m a’noni topish 
m atnni k o'rib idrok etishni yengillashtiradi. Ayniqsa, so'zni tushunishda 
o'qilayotgan m atnning oxirgi jum lasi katta t a ’sir ko'rsatadi.
K atta kishilarning o'qishi — bu shakllangan harakat va m alakadir. 
H ar qanday m alaka o'qish jarayonini shakllantirishda q ato r bosqichlarni, 
pog'onalarni bosib o 'tadi. Bu bosqichlardan h ar biri oldingi va keyingi 
bosqichlar bilan cham barchas aloqada b o 'lad i, asta-sekin bir sifatdan 
boshqasiga o 'tad i. O 'qish m alakalarini shakllantirish uzoq va m aqsadga 
qaratilgan ta ’lim jarayonida am alga oshiriladi.
Taniqli psixolog T .G . Yegorov o 'qish m alakasini shakllantirishda 
quyidagi 4 ta bosqichni belgilagan.
1. Tovush va h a rf ifodasini o'zlashtirish.
2. B o'g'inlab o'qish.
3. O 'qishda sintetik usullarini qo'llash bosqichi.
4. Sintetik o'qish bosqichi.
Bu bosqichlarning har biri o'ziga xos xususiyatlari m a’lum psixologik 
tu z ilish i, o 'z in i qiy in ch ilig i, vazifasi va o 'z la s h tirish u sullari bilan
xarakterlanadi.