M. Y. Ayupova

Sintetik o ‘qish bosqichi
Sintetik o 'qish bosqichida so'zlarni, so 'z guruhlarni bu tu n o 'q ish
usullari bilan xarakterlanadi. Bola bu bosqichda m atnni texnik o 'q ish d a 
qiynalm aydi. Asosiy vazifa esa o'qilganlam i m azm unini tushunishdir. 
Bu bosqichda o'quvchi, oldingi bosqich kabi faqatgina gaplardagi so'zlarni 
sintez qilm aydi, balki m atndagi jum lalarni ham sintez qiladi. O 'q ish
jarayonida xatolar ham uchraydi. M a’noni topish butu n idrok qilishini 
yetarlicha rivojlanganligini nazorat qiladi. O 'qish sur’ati an ch a tezlashgan 
bo'ladi.
O 'q ish m alakalarini shak llantirishning oxirgi b o sqichid a gapdagi 
so'zlarni va m atndagi gaplarni sintez qilishda ham qiyinchiliklar bo'lishi 
mum kin.
O 'q ish m alakalarini sh akllantirishning oxirgi b o sq ich id a gapdagi 
so'zlarni va m atndagi gaplarni sintez qilishda ham qiyinchiliklar bo 'lishi 
mum kin.
B olaning o g 'z ak i n u tq in i, n utqning fonetik (talaffuz, fo n e m a la r 
farqlash, fonem atik analiz-sintez) va leksik, gram m atik to m o n i, fazoviy 
tasaw urlarini, ko'rish analiz-sintez qilishni yetarlicha rivojlanganligi o'qish 
m a la k a la rin i m u v a ffa q iy a tli o 'z la s h tiris h n in g asosiy s h a r tla r id a n
hisoblanadi.
Disleksiya
H o z irg i z a m o n a d a b iy o tla rid a o 'q is h b u zilish la ri "aleksiya" va 
"disleksiya" term inlari bilan yuritiladi. Aleksiya term ini o'qish jarayonining 
yo'qligini, disleksiya term ini esa o'qish jarayonini qism an buzilishini 
bildiradi.
O 'qish buzilishlari bolalar orasida keng tarqalgan. M ualliflam in beigan 
ma’lum otiga k o 'r a yevropa m am lakatlarida aqli norm al b olalar orasida 
disleksiya 10% tashkil e ta r ekan. R. B ekker m a ’lum otiga k o 'ra esa, 
ommaviy m aktab boshlang'ich sin f bolalarida o'qish buzilishlari 3% o g 'ir 
nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar m aktabida esa 22 % ni tashkil e ta r
393

---

ekan. R .I. Lalayeva m a ’lum o tig a k o ‘ra, yord am ch i m ak tab larin in g
o'quvchilarida o ‘qish buzilishlari 62 % tashkil etadi. A .N . K orneyeva 
m a ’lum oti b o 'y ich a 7—8 yoshli o 'q u v c h ila r orasida 4,8% disleksiya 
kuzatilgan. O g‘ir n u tq kam chiligiga ega b o 'lg a n b o lalar va psixik 
rivojlanishi ortda qolgan bolalar m aktabi o'quvchilarining 20—50% da 
disleksiya aniqlangan. Disleksiya o 'g 'il bolalarda qiz bolalarga nisbatan 
4,5 baravar ko'p uch rar ekan.
Disleksiya - bu m arkaziy psixik funksiyaning shakllanm aganligi va 
q at’iy xarakterdagi xatolarning qaytarilishi bilan bog'Iiq bo'lgan o 'q ish 
jarayonining qisman buzilishi.
Disleksiyaning alohida o 'z i m ustaqil nu tq nuqsoni sifatida kam dan 
kam uchraydi. Disleksiya belgilari quyidagichadir:
1. Harflarni esda saqlay olm aslik, ularni bir-biri bilan alm ashtirib 
o'qish; harflarni bo 'g 'in larg a biriktira olmaslik.
2. H a rfv a b o 'g 'in la rn i qayta-qayta takrorlash, tushirib ketish, o 'rn in i 
alm ashtirish natijasida m a ’noni tushunm ay, n o to 'g 'ri sekin o'qish.
3. So'z qism larini, b o 'g 'in larn i, qo'sh im ch alarni boshqa harf, b o 'g 'in
yoki so'zlar bilan alm ashtirish.
4. Tinish belgilari, pauzalarga rioya qilmaslik; so 'z o 'rtasid a to 'x tab , 
pauzalar qilib, birinchi so'zning ikkinchi qismini keyingi so'zning birinchi 
qismi bilan qo'shib o 'q ib ketish.
O 'q ish bu n u tq faoliyatining to v u sh lar talaffuzi va idroki b ilan
cham barchas bog'Iiq bo'lgan bir turidir. Psixologiyaga doir adabiyotlarda 
o'qish mexanizmlariga, birinchidan so'zning o'qilishi, ya’ni grafik to m o ni 
va aytilishi o'rtasidagi bog'lanish, ikkinchidan, o'qilgan so'zning m a’nosini 
tushunish, ya’ni ongli o 'qish kiradi, deb t a ’kidlanadi. O 'qish m alakalari 
m ukam m al bo'lishi uchun o'qish jarayonining ikkala tom onini ham bir- 
biriga payvasta qilib, baravar shakllantirib, olib borilish kerak. Aks holda 
m ateria ln i tu s h u n ib ,o n g li o 'q is h n i t a ’m in la b b u lm ay d i. Y u q o rid a
ko'rsatilgan disleksiyaning belgilari ko'proq o'qish texnikasi bilan bog'Iiq 
bo'lsa-da, bularning ham m asi ongli o'qishga t a ’sir ko'rsatadi.
Disleksiya jarayonida bolalarda k o 'p in ch a og'zaki nutqning buzilishi 
ham kuzatiladi. A dabiyotlarda disleksiyadagi og'zaki nutq buzilishning 
turli xil turlari ko'rsatilgan bo'lib, bular:
1. N utqning tem pi va ritm ining buzilishi (duduqlanish, ju da tez nutq).
2. Nutq paydo bo'lishining kechikishi.
3. Verbal funksiyaning yaxshi rivojlanmaganligi (so'zlarni n o to 'g 'ri 
ishlatilishi).
4. Og'zaki nutqning gram m atik tuzilishining buzilishi.
5. Tovush talaffuzining buzilishi.
6. F onem atik rivojlanishning buzilishi.
Disleksiyaning kelib chiqishida nutq rivojlanishining kechikishi k o 'p
aham iyatga ega. K o 'p hollarda disleksiyada nutqning rivojlanishining
394

---

kechikishi kuzatiladi. B a ’zi hollarda bu qoloqlik yengil b o 'lad i (n u tq 2 
yoshdan keyin paydo bo'lganda) boshqa hollarda nutqning rivojlanishining 
kechikishi q o 'p o l tarzd a, y a’ni nutq 4 yosh va u nd an keyingi yoshlarda 
paydo bo'lganda. Disleksiyali bolalarda tovush talaffuzining buzilganligi 
lu g'atiningkam bag'alligi, so'zlarni n o to 'g 'ri ishlatganida kuzatiladi. U lar 
jumlalarni gram m atik jihatd an to 'g 'ri tuza olmaydilar. So'zlarni ishlatishda 
xatolarga yo'l qo'yadilar.
R.Ye. Levinaning fikricha, og'zaki nutq va o'qish buzilishlari asosida 
fo n e m a tik siste m a n in g b ir shaklga tu sh m ag an lig i y otadi. O 'q ish g a 
o 'rg a tish n in g d a stla b k i, b o s q ic h la rid a b o la la rd a n u tq n in g fo n e tik - 
fo n em atik to m o n i rivojlan m aganligi, nutq iy u m u m la sh tirish larn in g
noto'g'riligi kuzatiladi. Bu so'zning tovush analizini qiyinlashtirishadi. 
H arflarni o'zlashtirm aslik, grafik belgilarini o'zlashtirishdagi zaiflikdan 
emas, balki tovushlarni um um lashtirishni b ir m arom ga tushm aganligidan 
kelib chiqadi. Agar harf-tovush bilan um um lashtirilm asa uni o'zlashtirish 
mexanik xarakterda bo'ladi. Bola to 'g 'ri talaffuz etgan tovushlarni h arf 
bilan aniq um um lashtira oladi. Agarda tovushni yom on eshitsa n o to 'g 'ri 
talaffuz etsa yoki boshqa tovushga alm ashtirsa, unda shu tovushga mos 
tovushni idrok etish qiyin kechadi. H arfni o'zlashtirm aslik fonem atik 
idrokni yaxshi rivojlanm aslikdan kelib chiqadi. Shunday qilib, agar bolada 
fonem atik idrok yaxshi rivojlangan bo'lsa, unda h arf haqida tushuncha 
ham sekin rivojlanadi (A.Ananev, R.Ye. Levina).
Bu bolalarda tovushlarni bo'g'inlarga birlashtirishda ham qiyinchiliklar 
kuzatiladi. Sidirg'asiga o'qishni o'zlashtirishi uchun bola harfni faqatgina 
o'ziga mos tovush bilan um um lashtirishi kerak. B undan tashqari u shu 
tovushni um um iy talaffuzini qilish kerak. B o'g'inlarni sidirg'asiga talaffuzi 
etish m azm unni oldindan bilishga yordam beradi. Tovushlarni b o 'g 'in d a 
birlashishi bu birinchi navbatda ularni og'zaki nutqdagi talaffuz bilan 
bog'Iiq. Agar bolada tovush so'zning tovush h arf tarkibi haqidagi bilimlari 
aniq bo'lm asa tovush b o 'g 'in obrazlarining um um lashuvi qiyinlashadi.
O'qishning buzilishi nutqning leksik, gram m atik rivojlanishining yetarli 
emasligi bilan ham bog'lanadi. Bunga ko'ra o'qishda so'zlarni almashtirish 
faqat ularning fonetik o'xshashligi noto'g'ri talaffuz yoki ayrim tovushlarni 
ajrata olm aslik bilan em as, balki gapning sintaktik bog'lanishlardagi 
qiyinchliklar bilan kuzatiladi. Bu hollarda morfologik analiz qiyinlashgan 
b o 'la d i. N u tq n in g g ra m m a tik tu zilish i rivo jlanm ag anligi s o 'z n in g
morfologik strukturasini yetarli idrok etm aganidan kelib chiqadi.
B unda bolalarda o 'q ish jarayonida agram atizm lar kuzatiladi.
L ug'atning cheklanganligi va gram m atik um um lashtirishning yetarli 
rivojlanganligi o'qiyotgan narsani tushunishida qiyinchilik keltiradi, chunki 
o'qiyotgan narsani tushinish bola nutqini qay darajada rivojlanganligi, 
so 'z n i tushirish, s o 'z va gaplarning b og'lanish larin i tushunish orqali 
ro'yobga chiqadi.
395

---

Shuning uchun o ‘qish m alakalarini muvaffaqiyatli o ‘zlashtirishning 
asosiy jarayonlari quyidagilar: og‘zaki nutqni, uning fonetik-fonem atik 
tom onini (talaffuz, fonem alarni eshitishda ajratish, ofnem atik analiz va 
sintez), leksik-gram m atik analiz va sintezni, leksik-gram m atik tuzilishini, 
fazoviy tasaw u rn i, ko‘ruv analiz sintezi va m nezisni shakllantirishdir.