M. Y. Ayupova

Bolaning yashirin, ruhiy siqilishi, 
atrofdagilar bilan salbiy m unosabatlar 
asosida tez ta ’sirlanish; m uhim talablar va uni anglash darajasi o'rtasidagi 
ziddiyat;
Bola va kattalar o'rtasidagi 
ijobiy emotsional aloqalarning noto'kisligi.
Hissiyotli (em otsional) zo'riqish paydo b o 'lad i, u sirtdan k o 'p in ch a 
duduqlanish bilan nihoyalanadi;
H arak at, ohang h issi, m im ik-artikular fa o liy a t rivojlanishidagi
yetishmovchilik.
328

---

Aytib o ‘ti!gan u yoki bu qulay shartlar mavjud b o ig an i holda qandaydir 
m iq d o rd a favqulodda tashqi om il (q o ‘zg‘atu v ch i)n in g b o i i s h i nerv 
buzilishi va duduqlanishni yuzaga keltirish uchun yetarlidir.
K eltirib chiqaruvchi sabablar guruhida anatom ik-flziologik, ruhiy va 
ijtimoiy sabablarni ajratib k o'rsatish m um kin.
Anatom ik-flziologik sabablar: 
ensefalitik oqibatlari b o ig a n jism oniy 
kasalliklar; jaro h atlar — o n a qornidagi, tu g ilish paytidagi, k o 'p in ch a 
asfiksiya bilan, m iyaning chayqalib lat yeyishi; m iyaning organik buzilishi, 
bu p a y td a h a ra k a tn i m uvofiq lash tiru v ch i qob iq osti m ex an iz m lari 
y a llig ia n is h i m u m k in ; z a h a rla n is h va m a rk a z iy n u tq a p p a ra tin i 
zaiflashtiruvchi boshqa kasalliklar natijasida nerv sistem asining tam o m an 
izdan chiqishi yoki o 'ta charchashi: qizam iq, terlam a, gijjalar, ayniqsa, 
k o 'k y o 'ta l, ichki sekretsiya alm ashinuv kasalliklari, b u ru n , h alq um , 
h iq ild o q k a s a lli k la r i , d is la liy a , d i z a r tr iy a n i n g va n u t q t o i i q
rivojlanmaganligi hollaridagi tovush talaffuzi apparatining m ukam m al 
rivojlanmaganligi.
Ruhiy va ijtimoiy sabablari: 
qisqa m uddatli — b ir lahzalik — ruhiy 
shikast (qo'rquv, vahim aga tushish); uzoq vaqt ta ’sir ko'rsatadigan ruhiy 
shikast, b u n d a quyidagi h olda k o 'rin a d ig a n n o to 'g 'r i o ila tarbiyasi 
tushuniladi: tantiqlik, buyruqqa asoslangan tarbiya, b ir xil bo 'lm agan
tarbiya, "nam unali" bola tarbiyasi; surunkali ziddiyatli kechinm alar, ruhiy 
zo'riqish yoki hal etilm agan, um um iy g 'ov bo'luvchi ziddiyatli vaziyatlar 
ko'rinishidagi uzoq m uddatli salbiy hissiyotlar; ruhan ju d a o g 'ir ezilish; 
o 'tk ir sam arasiz t a ’sirni keltirib chiqaradigan kuchli, bexosdan paydo 
bo'luvchi iztiroblar; vahimali va o 'ta shodlanish holati; nutqning bolalikda 
n o to 'g 'ri shakllanishi; nafas olish davomidagi nutq, tez gapirish, tovush 
talaffuzining buzilishi, ota-onalarning tez, notekis nutqi, kichik yoshdagi 
bolalarni haddan o rtiq nutq m ateriallari bilan zo 'riq tirish , nu tq m ateriali 
va fikr-tafakkurning (m avhum tush u n ch alar, ju m la la rn in g m urakkab 
qurilishi) bola yoshidagi nom uvofiq tarzd a m urakkabligi; poliglossiya: 
erta yoshda birdaniga turli xil tillarni bilish odatda q an dayd ir bir tildagi 
duduqlanishni keltirib chiqaradi; duduqlanuvchilarda taqlid qilish. Bunday 
ruhiy induksiya ikkita shaklga ajraladi: sust — bola du du qlan adigan 
kishining nutqini tinglab, beixtiyor duduqlana boshlaydi, faol — u duduq 
kishiga taqlid qiladi; chapaq aylik dan o'n aq ay lik k a o 'rg a tish , doim o 
eslatish, tartibga chaqirish bolaning oliy nerv faoliyatini izdan chiqarishi 
va duduqlanishni keltirib chiqarish bilan birga, nevrotik va psixopatik 
h o la tla rg a o lib k e lish i m u m k in ; o 'q itu v c h in in g b o la g a n o t o 'g 'r i
m u n o s a b a td a b o i i s h i ; h a d d a n o rtiq q a t t i q q o i l i k , s h a fq a ts iz lik
duduqlanishning yuzaga kelishi uchun turtki bo'lib xizmat qilishi m um kin.
329

---